Schildersclub ‘De Tien’ (4)

Deel 4: Dames worden lid en het einde van Club De Tien (slot)

Het symbool van het Romeinse getal tien heeft een magische uitstraling. Dat is vandaag zo bij de introductie van de nieuwste ‘smartphone’ van multinational Apple en ruim 100 jaar geleden was dat zo bij de eerste Gooische schildersvereniging Club De Tien. De overeenkomst tussen deze zo verschillende tegenpolen is de kracht van hun marketing.

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 143 [2018-1]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.

Peter C.L. van der Ploeg

De Club afficheert zich met een krachtig logo: een rode Romeinse X in een rode cirkel. Misschien een verwijzing naar symbolische kunst. Club De Tien oprichter en president August Legras neemt in de zomer van 1912 voor de laatste keer deel aan een tentoonstelling van de club die hij in 1903 heeft opgericht. De club bestaat gewoonlijk uit een tiental schilders, woonachtig in het Gooi, meestal Laren of Blaricum. Hun werk is heel divers van sprookjesachtige, symbolische voorstellingen tot aan industriële afbeeldingen. Juist door verscheidenheid en uitgekiende marketing weet de club in de periode 1903 tot aan 1918 veel publiek te trekken naar tentoonstellingen die door heel Nederland worden georganiseerd. Een groot succes. Er wordt veel werk verkocht. Desondanks is het verloop onder de leden groot. In de vijftien jaar van het bestaan van de club verandert de samenstelling regelmatig en in totaal hebben 35 verschillende schilders meegedaan. Vrijwel uitsluitend mannen, maar dat verandert in 1913 als de eerste schilderes een plek krijgt. 

Waar is Legras?
Ineens is hij verdwenen. Legras is een actieve, ondernemende man, die toch niet zonder reden zijn club zal verlaten. Het blijkt dat Legras in oktober 1911 naar Kairouan, de oude hoofdstad van Tunesië, is afgereisd. Hij verblijft daar in ieder geval enkele maanden en beschrijft zijn observaties in een boeiende reeks brieven die periodiek verschijnt in het Algemeen Handelsblad. Uit zijn gepubliceerde brieven valt af te leiden dat Legras van 1911 tot en met voorjaar 1913 ten minste drie reizen heeft gemaakt waarvan hij verslag doet. Tijdens zijn tweede reis van april tot en met juni 1912 schrijft hij zijn brieven vanuit Ghardaia, een Berberse oasestad in Algerije. Bij zijn laatste reis, van december 1912 tot en met februari 1913, correspondeert hij vanuit Tunis. 

In 1911 toonde Legras slechts twee stukken op de tentoonstelling van Club De Tien in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Van 10 februari tot en met 6 maart laat hij in een duotentoonstelling met Johan Gebhard (1865-1927)¹⁾ bijna honderd schilderijen, schetsen en tekeningen zien²⁾ van zijn reis in 1911. Het werk verkoopt goed. Maar liefst 35 schilderijen en enkele tekeningen gaan van de hand. Volgens de recensent van het Katholieke Landelijke Dagblad het Centrum een teken: “Dat de werken van August Legras begreepen en gewaardeerd worden…”³⁾ Het succes leidt tot deelname aan een tentoonstelling bij de Utrechtse Kunsthandel Caramelli en Tessaro waar Legras acht Afrikaanse werken exposeert van 8 tot 22 april 1912.⁴⁾ 

Legras is in april alweer vertrokken naar Ghardaia, ongetwijfeld profiterend van de opbrengst van zijn schilderijenverkoop. Na terugkeer van zijn reis in augustus/september 1912, neemt hij deel aan een tentoonstelling in Zwolle⁵⁾. In december 1912 reist Legras naar Tunis waar hij in ieder geval tot en met februari 1913 verblijft. Mei 1913 presenteert de Amsterdamse Kunsthandel Buffa een dertigtal werken van Legras. Recensent C.L. Dake schrijft hierover in zijn verslag: “Bij Buffa exposeert Auguste Legras, de Arabierenvriend. Als men Legras gekleed ziet in zijn burnoe, de kap over den zwartharigen kop en de voeten in woestijnschoenen, dan ziet hij er echter uit dan menig onvervalschten Berber uit Noord-Afrika. Vele malen en maanden achtereen is hij reeds in Algerië ver in het binnenland, geweest en ’t leven onder een tent prefereert hij, denk ik, boven dat in een steenen huis. Hoewel hij gehuwd is met een blonde Christenvrouw, geboortig uit het land tusschen Schelde en Dollart, noemde hij toch zijn eeniggeboren zoon Mohammed. Het is dus geen wonder, dat hij de onderwerpen zijner kunst, uitsluitend is gaan zoeken in het Afrikaansche land en het is dan ook daarmede, dat hij succes heeft gehad.”⁶⁾ Burnoe = Lange kapmantel. 

In 1914 heeft August Legras van 15 tot en met 25 oktober een solotentoonstelling in het concertgebouw van Hengelo. De catalogus noemt 22 voornamelijk Noord-Afrikaanse titels maar ook ‘Bosch met schapen’ en ‘Stilleven met visch en fruit’. Op bijgaande prijslijst worden deze twee aangeboden voor respectievelijk fl. 800 en fl. 450,-. De verkoopprijzen voor de andere titels variëren van fl. 150 tot fl. 2000,-⁷⁾. Voor een indicatie van de vergelijkende geldwaarde toen en nu het volgende voorbeeld: fl 500.00 in het jaar 1914 heeft een “koopkracht” van fl. 11 711.84 (€ 5 314.60) in het jaar 2016⁸⁾.

Met de verre en maanden durende reizen, het uitwerken van zijn schetsen, het voltooien van schilderijen en onderhouden van zijn menagerie plus bijkomende tentoonstellingsactiviteiten is te begrijpen dat Legras er gewoonweg niet meer aan toekomt ook deel te nemen aan de tentoonstellingen van Club De Tien. Want het zal toch niet zo zijn geweest dat hij zijn Club meed vanwege aantredende vrouwelijke leden?!

Christine van der Willigen sluit aan
“Het is toch een zonderling land, beter; het zijn -zonderlinge landen de Noord-Afrikaansche Staten. Het is alles zoo heel anders dan in Europa, dat toch zoo vlakbij is; men leeft hier in ideeën die wij Europeanen in de middeleeuwen hadden.”¹⁰⁾, schrijft Legras in 1911. Toch zijn de denkbeelden van Legras nog niet geheel afgestemd op ontwikkelingen in Europa. Terwijl in Nederland en andere landen al jarenlang door arts en feministe Aletta Jacobs (1854-1929) en anderen wordt gestreden voor de wereldwijde invoering van het vrouwenkiesrecht is het nog een echte mannenwereld. Club De Tien is een mannenclub. Legras heeft bezwaren om vrouwen toe te laten. 

Op donderdagvond 13 april 1939 opent Herman Heijenbrock in de Openbare Larense Bibliotheek de tentoonstelling van het nagelaten werk van Chrisje (Christina Abigail) van der Willigen (1850-1931) met een toespraak. Hij memoreert aan de periode dat beiden lid waren van Club De Tien: “Ik meen(…) dat zij de eerste vrouw is geweest in de Club van Tien” (…).Haar toetreding had nogal wat beroering gebracht, daar de president, Auguste Legras, zich daar beslist tegen had verklaard. ‘Geen vrouwmenschen in de Club’, zeide hij, ze kunnen je toch niet helpen bij het uitpakken en het ophangen, enz.” en vervolgt de verslaggever van de krant het betoog van Heijenbrock: “Temidden van het ontluikende feminisme van die dagen is zij tòch in de club gekomen en na haar nog meerdere knappe vrouwen en goede kameraden.”¹¹⁾ Heijen­brock vergist zich hier, maar doelt waarschijnlijk op groeperingen van kunstenaars die de opvolger zijn van Club De Tien, waaraan volop vrouwelijke kunstenaars deelnemen. Club de Tien heeft gedurende haar bestaan echter niet meer dan twee vrouwelijke leden gekend. Christine van der Willigen, die deelneemt sedert de tentoonstelling van De Tien in Rotterdam in januari 1913 en Adriënne Broeckman-Klinkhamer (1876-1976) vanaf december 1915 bij de tentoonstelling in Zwolle. Adrienne is in 1906 getrouwd met de schilder Anne Marinus Broeckman, die in 1907 participeert in de in dat jaar opgerichte en opgeheven coöperatieve kunstwinkel van Club De Tien¹²⁾ Anne Marinus Broeckman neemt slechts vier keer deel aan de tentoonstellingen van Club De Tien en wel in de periode 1906/1907.

Het is niet zo dat er geen vrouwelijke schilders zijn van goed kwaliteitsniveau. Zoals bijvoorbeeld momenteel een schitterende tentoonstelling in het Noord Veluws Museum in Nunspeet laat zien. ‘Vrouwen uit de kunst!¹³⁾ Deze tentoonstelling loopt tot en met 4 maart 2018 en toont bijzonder mooie schilderijen van o.a. Anna Lehmann (1876-1956), Jo Koster (1869-1944), Suze Robertson (1855-1922) en anderen. Een van die vrouwen ‘Uit de Kunst’ is Chrisje van der Willigen. Evenals veel schilderende vrouwen van haar generatie stamt ze uit een gegoed milieu. Zij is de dochter van de arts, schrijver en kunstverzamelaar Adriaan van der Willigen (1810-1876). De reislustige Christine verwerft vooral bekendheid met haar bloemstillevens, terwijl zij ook wel landschappen schilderde. Nadat zij in 1906 in Laren komt wonen, volgt ze lessen bij Heinrich Krabbé, die al vanaf 1907 lid is van Club De Tien en haar wellicht als nieuw lid heeft voorgedragen.

Kunstcriticus Nathan Wolf (1872-1942) torpedeert in zijn recensie – in het door hem in 1909 opgerichte geïllustreerde weekblad De Kunst- een bijdrage van Christine. Nadat De Wolf een stilleven van fruit en vruchten van Tjeerd Bottema prijst op uitmuntende kwaliteiten, stelt hij: “Tegenover dit stilleven van Bottema lijkt mij dat van mej. Van der Willigen een misgreep. Schijnbaar heeft zij eens modern willen doen, zonder te bedenken ‘dat ieder vogeltje zingt zooals het gebekt is’, – en het forceeren van haar kunnen is dan ook falikant uitgekomen. Echter, Wolf vervolgt zijn observatie met: “Haar Cinia’s (no. 30) zijn véél beter. Zelfs geven zij aanleiding tot vergelijking met een schilderij van Cinia’s van Toon de Jong (no. 14), waar het karakter der bloemen geforceerd is zóó dat het lijkt of zij uit kurk of hout gesneden zijn!”¹⁴⁾ Wolf eindigt zijn recensie met: “En eindelijk Krabbé, de voorzitter der Club, die een móói schilderijtje zond van zijn dochtertje Grietje.”¹⁵⁾ De afwezige president Legras heeft een vervanger.

Bij haar tweede deelname aan de tentoonstelling van de Club De Tien in het Stedelijk Museum Amsterdam in februari 1913 krijgt Chrisje er van langs van recensent Gio:
“Mej. Van der Willigen, om met de eenige vrouw te beginnen, werkt nog precies als een paar jaar geleden, toen zij met twee anderen een tentoonstelling had: vlot werk, maar ruw en ongeacheveerd, wel sterke kleuren maar lang niet altijd tot een mooi geheel geworden, niet tot kunst verwerkt. Mej. V.d. Willigen werkt blijkbaar heel hard, zij zond maar eventjes een kleine tachtig werken: wanneer zij een volgende maal er eens tien zond, waarop zij even lang en even ijverig gewerkt had als op deze tachtig?”¹⁶⁾

Ook professor Carel Dake is niet enthousiast: “Mej. Van der Willigen is geweldig vlijtig en vlug. Maar zij brengt het niet verder dan tot vrij oppervlakkige schetsen, hoewel erkend moet worden dat er hier en daar veel pittigs in haar werk is. De aquarellen zijn goed van kleur en frisch aangewasschen. Maar bloemen hebben behalve kleur, toch ook fijne vormen en zijn van teedere fragile stof, en dat stof-uitdrukken, dat weergeven van het lieflijke van haar modellen, lukt mej. V.d. Willigen zelden. Toch zag ik verscheidene aanzetten met genoegen en vind ik zelfs veel kranigs in de anemonen geëxposeerd onder no. 181. In Chartres maakte zij een mooi olieverfstudie, in Brugge een goede tekening en in Carcasonne een vlot opgeschreven waterverfteekening. Toch mochten er onder de 77 werken wel meer zijn geweest, die zich door eenige compleetheid onderscheidden.”¹⁷⁾

Verbeeldingsfilosoof
Gelijktijdig met Van der Willigen arriveert Gerard Johannes Josephus de Boer (1874-1935) als nieuw clublid. “Gerard J.J. de Boer is de man van de idyllische landschappen met figuren, vrouwen gegroepeerd om een vijver e.d., eenigszins romantisch werk, dat een zekeren zwier heeft. Ik ben benieuwd of de groote Herfst (no. 1), dat aantrekt door mooie kleur, verder doorgevoerd en gestoffeerd dat zijn De Boer’s stukken bijna altijd – zoo goed zal worden als het in zijn tegenwoordigen staat schijnt te beloven.”¹⁹⁾ Zo beschrijft recensent Gio de inzending van De Boer in het Stedelijk Museum. 

Theosofie Theosofie = is een metafysische religieuze filosofie die stelt dat alle religies pogingen van een goddelijke macht zijn om de mensheid tot grotere perfectie te brengen. Daarom stelt de theosofie dat elke religie een deel van de waarheid in zich heeft. 21) “De kerngedachte van de theosofie is dat alle wezens in essentie één zijn, want alles komt voort uit dezelfde onkenbare bron. Alles leeft en ontwikkelt zich – van de kleinste deeltjes tot planten, dieren, mensen, planeten, sterren en melkwegstelsels. Elk van deze is in zijn kern goddelijk, en evolueert, afhankelijk van zijn ontwikkelingsgraad, op spirituele, mentale, psychische, etherische en fysieke gebieden van bewustzijn en substantie.” 22)

Van Gerard de Boer is weinig informatie te vinden. Bij het RKD (Rijksinstituut voor kunsthistorische documentatie) wordt hij wel als kunstenaar geregistreerd, maar de informatie is schaars. Hij wordt genoemd als mede-oprichter van de Vereeniging Kunstenaars der idee. Van deze groepering biedt het RKD geen nadere gegevens. De tentoonstellingsgids van het Haags Gemeentemuseum vertelt wel over deze groep. “In 1911 voert een klein groepje Nederlandse kunstenaars het woord idee in hun vaandel, door zich kunstenaren der idee, of ook wel Schilders der gedachte te noemen.”²⁰⁾ De naam van de Boer wordt vermeld en daar blijft het bij. Zijn ster is niet hoog geklommen. Hij is een zo goed als vergeten kunstenaar. 

In haar boek ‘De Wereld in een dorp’ wijdt Lien Heyting een paragraaf aan de ‘Kunstenaren der idee’. Zij legt een verbinding tussen de theosofie en een aantal kunstenaars in Laren en Blaricum.

Bij deze Theosofische beweging zijn meerdere leden van Club De Tien betrokken: Herman Heijenbrock, Co Breman, Gerard de Boer en Anne Broeckman.²³⁾ De laatste neemt alleen in 1907 deel aan enkele tentoonstellingen en doet mee met de coöperatieve kunstwinkel. Later komen we ook zijn vrouw nog even tegen bij De Tien. 

Al zijn de recensenten nooit lovend over alle deelnemers en al hun inzendingen, altijd weer prijst men de verscheidenheid die Club De Tien biedt aan het liefhebbende publiek: Wolf: “Gezamenlijk: een toonstelling waar voor ieders gading is.” De recensent in het Nieuws van den Dag: “In haar geheel biedt de tentoonstelling van ‘De Tien’ dus groote verscheidenheid.”²⁴⁾ En Dake: “Het zijn ‘vogels van diverse pluimage’, die allen met dat, hier meer, daar minder, schitterend gevederte, reeds meermalen het Nederlandsch publiek naar hunne tentoonstellingen hebben gelokt, dan hier, dan daar, een veer hebben laten zitten (in de handen van de kunstliefhebbers) en altijd vlijtig bezig zijn het verlies te herstellen.”

De periode van de 1e Wereldoorlog
In 1914 mobiliseert Nederland het leger en enkele schilders worden opgeroepen waaronder Willem van Nieuwenhoven. “Alles ging best, (met Club De Tien – toevoeging PvdP) toen in 1914 de mobilisatie kwam. Evenals Knip en Meyer werd ook Willem van Nieuwenhoven opgeroepen en op een fort geplaatst. Met den Blaricumschen schilder Johan Meyer heeft hij toen tot groot vermaak van de troep de cantinemuren van het fort Nigtevegt met soldateske schilderingen versierd.”²⁵⁾

Wilhelm A. Knip (1883-1967), laatst aansluitende lid van Club De Tien, neemt slechts twee keer deel en wel aan de voorlaatste en de laatste tentoonstelling van De Club. 

Johan Meijer (1885-1970), overwegend landschapsschilder die zowel in Laren en Blaricum woonde en werkte. 

In 1914 exposeert Club De Tien nog op zes locaties in Nederland, in 1915 zijn er slechts twee tentoonstellingen. Verschillende factoren spelen een rol. De invloed van de oorlog in de buurlanden. Hotel Hamdorff organiseert vanaf 1913 jaarlijks een grote tentoonstelling en daar nemen veel kunstenaars uit Laren en Blaricum aan deel, ook leden van Club De Tien. Ook zal de ziekte en uiteindelijk het overlijden van August Legras op 1 november 1915 het hart uit de Club hebben gehaald. 

In 1916 volgen nog twee tentoonstellingen. In april in Leeuwarden en in oktober voor de laatste maal in Laren, ditmaal in de Openbare Leeszaal. In 1917 neemt Club De Tien afscheid van het oosten van het land met tentoonstellingen in Hengelo en Enschede. In april 1918 valt het doek definitief met de allerlaatste tentoonstelling in het Panoramagebouw in Amsterdam. 

De dood van Legras in 1915
Een aantal mannen richten in 1896 in Hilversum een Vrijmetselaarsloge op. Een van hen is August Legras.²⁶⁾ De naam voor dit gezelschap wordt “De Gooische Broederschap”. Aanvankelijk komt men bijeen in Hotel Wilhelmina en vanaf omstreeks 1905 in gebouw ‘De Vereeniging’.

In juli 1915 organiseerde de loge van Vrijmetselaars een tentoonstelling in het gebouw ‘De Vereeniging’ in Hilversum ter ere van hun zieke broeder. Het zal zijn voorlaatste tentoonstelling bij leven zijn.²⁷⁾ Het merendeel van de geëxposeerde werken, schrijft recensent Henri van Calker: “…voert ons naar Noord-Afrika, naar Tunis en Algiers, waar, onder een tropische zonnehitte, een staalblauwe, wolkenlooze lucht strak staat gespannen boven blanke moskeeën en wijde woestijnvlakten, en waar de oude, heilig-vereerde graven rijzen der oude ‘vorsten en der marabouts*.” Van Calker prijst Legras met de wijze waarop hij met zijn schilderijen de kijker laat kennismaken met landen die voor de meeste mensen onbekend zijn en wijst op het grote lichtverschil tussen Afrikaanse en Nederlandse luchten. “Behalve dit Oostersche werk exposeert Le Gras nog een aantal stillevens en dieren, onderwerpen, die mèt het eerstgenoemde steeds de liefde van dezen schilder gehad hebben en in niet mindere mate dan dit bij zijn Oostersch werk het geval is, blijkt uit deze stillevens en dieren, welk een uitnemend teekenaar Le- Gras is.”²⁸⁾

* Een maraboet (Arabisch: ) is in de islamitische traditie in de Maghreb en in West-Afrika een ascetisch persoon, die gezien wordt als een soort wijsgeer, maar die ook wel als een heilige man wordt beschouwd. Met maraboetisme wordt het geheel van traditionele magische praktijken aangeduid waarin maraboets gespecialiseerd zijn. Hiertoe behoren onder andere het waarzeggen en het vervaardigen van amuletten. 

Op 1 november 1915 overlijdt de 51-jarige August Legras. 

Het laatste Club De Tien lid
Adriënne Broeckman-Klinkhamer wordt in 1915 het tweede dameslid en zij doet mee aan de laatste zes tentoonstellingen van de Club. Haar debuut is bij de tentoonstelling in december in De Harmonie in Zwolle. Het is de eerste tentoonstelling na het overlijden van Auguste Legras en de club verschijnt met 8 deelnemers. In de krant wordt haar werk beschreven: “De ‘Inktzwam’ is een penteekening èn door ’t onderwerp èn door de uitvoering aantrekkelijk. Bijzonder sierlijk zijn de lijnen en kleuren op ‘de Kleine Zeemeermin’ (gekleurde plaat) en ook de ‘Sprookjeswereld’ is geestig van conceptie en teekening.”³⁰⁾ Haar onderwerpen komen overeen met de romantische kenmerken van de Kunstenaars der Idee. Adrienne trouwde in 1906 met Anne Marinus Broeckman.

Als laatste lid wordt Wilhelm Knip (1883-1967) in 1917 opgenomen in de Club. Maar het einde is nabij. Knip neemt nog slechts deel aan twee tentoonstellingen en dan is het over en voorbij. Hij krijgt een aangename bespreking van zijn werk: “Van Knip zijn een zevental zeer mooie landschappen aanwezig, w.o. een prettig aandoend, ‘frisch en kleurrijk havengezicht uit’ Volendam, benevens een in zonnelicht badend straatje te Hattem, waarvan zoowel de kleurqualitelt als het perspectief zeer- te roemen vallen, Zijn landschappen zijn stemmingsvol en met de groote tegenstelling van licht en schaduw, waar de schilder een voorliefde voor heeft, verkrijgt hij vaak mooie effecten.”³¹⁾ Het gaat hier om de tentoonstelling die van 17 tot en met 25 november wordt gehouden in Enschede. De maand daaraan voorafgaand exposeerde Club De Tien in het nabijgelegen Hengelo. Het aantal daar getoonde werken is klein: 22 schilderijen en etsen en een portefeuille met mooie etsen. Dat was anders tijdens de piekjaren 1909-1913, toen elke deelnemer wel 20 of meer werken inzond. Ook het verslag in de krant van de criticus is kort en is het enige verslag van de tentoonstelling. Ook dat is anders geweest. De glans is verdwenen, het gezelschap bruist niet meer. In deze laatste verslagen spreekt de krant over de Gooische schildersclub De Tien. In de komende paar jaar zijn er tentoonstellingen waar schilders uit Laren en Blaricum aan deelnemen. In de media schrijft men dan over Goois(ch)e schilders. Alles verandert en de spelling blijft niet achter.

Het laatste optreden
Nog een keer bloeit Club De Tien op. In het opvallende Panoramagebouw in Amsterdam opent op 14 april 1918 een tentoonstelling waar de kunstcriticus Nathan Wolf een gunstig oordeel over geeft. “Met 128 werken komen zij uit. De wanden van de kunstzaal hangen vol. Ondoenlijk dus om alles te bespreken of zelfs om een kompleet overzicht te geven. Doch ik wil er de voornaamste en beste werken uitpikken(…)”.³²⁾ Vervolgens bespreekt Wolf de mooiste bijdragen per kunstenaar. Meest lovend zijn zijn woorden voor het werk van: “Mevrouw Broekman-Klinkhamer. – Een geboren illustratrice! Een teekenares om alle kinderen, die van boeken en prenten houden, te bekoren. Maar ook volwassenen zullen zich tot dit – dikwijls ongineele, altijd verdienstelijke, meermalen voortreffelijke – werk voelen aangetrokken!”³³⁾

En zo maakt Wolf bijna alle negen resterende leden (Derk Schaap was er niet meer bij) van De Tien een compliment al moet Mej. Christine van der Willigen het ontgelden, zij krijgt een sneer: “…de bloemenschilderes, waagt zich ook aan Volendammer schepen, maar zonder succes. Ze was vroeger beter. Heeft het modernisme haar een hak gezet? Ook haar bloemen zijn er niet op vooruitgegaan.”³⁴⁾

Nu valt het gordijn voor Club De Tien. Na 15 jaar is het gedaan met de club, maar al gauw zal een nieuwe groepering van Gooise kunstenaars de club opvolgen. Dan til ik nu het gordijn nog even op om Toon de Jong voor het voetlicht te brengen. Het langst dienende lid, de stabiele factor, die -van 1905 tot en met 1918- deelnam aan alle tentoonstellingen. Hulde! “De etser van ‘Blaricum’ en ‘Laren’ blijkt ook een fijn portrettist te zijn: zijn zelfportret vooral is uitnemend”; schrijft Wolf over hem.

De cirkel is rond
Na april 1918 hebben leden van Club De Tien geen gezamenlijke tentoonstellingen meer gehouden onder de naam Club De Tien. In de daarop volgende jaren 1919 en 1920 heb ik enkele tentoonstellingen gevonden waarbij leden van (voorheen) Club De Tien in het land exposeren, maar nu onder de verzamelnaam Gooische Schilders. Bij de tentoonstelling in Groningen in november 1919 nemen maar liefst acht voormalige Club De Tien leden deel.³⁷⁾ De behoefte aan samenwerking blijft en biedt de mogelijkheid je als groep onder één vlag te presenteren. “Als eerste werd er in 1920 een inkoopcoöperatie opgericht voor het gemeenschappelijke inkopen van materialen en eventueel brandstof. Het daarop volgende jaar werd op 21 januari de ‘Vereeniging van Beeldende Kunstenaars Laren-Blaricum’ opgericht. Het doel van de nog altijd bestaande vereniging is het behartigen van de geestelijke en materiële belangen van haar leden door het doen houden van lezingen, het inkopen van schildersbenodigheden en het doen houden van tentoonstellingen. Bij zijn oprichting begon de vereniging met 48 leden en 39 donateurs; de vereniging groeide snel en telde in 1925 al 100 leden en 87 donateurs.”³⁸⁾ De meest bekende leden uit Club De Tien: Heijenbrock, Van Nieuwenhoven en Breman zijn mede-oprichters van de Kunstenaarsvereniging Laren Blaricum (VBKLB). Hiermee is de brug van Club De Tien naar VBKLB geslagen.

Noten

1. Johan Gebhard behoort van 1903 tot juni 1906 bij Club De Tien
2. Algemeen Handelsblad, 10 februari 1912
3. Het Centrum, 13 maart 1912
4. Nieuwe Tilburgsche Courant, 6 april 1912
5. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 13-08-1912
6. De Telegraaf 27 mei 1913
7. Catalogus Tentoonstelling van schilderijen van August Legras, Hengelo, 1914
8. http://www.iisg.nl/hpw/calculate2-nl.php Website Instituut voor Internationale Sociale Geschiedenis Amsterdam
9. De Gooi en Eemlander, 28 juli 1915
10. Algemeen Handelsblad 2 december 1911
11. Laarder Courant De Bel 14 april 1939
12. Zie Kwartaalbericht 141 blz. 40, De coöperatieve winkel van Club De Tien
13. Folder: Vrouwen uit de kunst! www.noord-veluws-museum.nl
14. De Kunst; een algemeen geïllustreerd en artistiek weekblad jrg. 5, 1913, no 259, 11-01-1913
15. idem
16. Algemeen Handelsblad, 12 februari 1913
17. De Telegraaf, 15 februari 1913
18. RKD
19. Algemeen Handelsblad, 12 februari 1913
20. Kunstenaren der idee, Symbolistische tendenzen in Nederland ca-1880-1930, Carel Blotkamp e.a., Staatsuitgeverij 1978; blz. 15
21. Wikipedia; theosofie
22. http://www.theosofie.net/theosofie/theosofie.html
23. De Wereld in een dorp, Lien Heyting, Meulenhoff, 1994; blz. 132
24. Nieuws van den dag, 8 februari 1913
25. Laarder Courant De Bel 16-6-1939
26. Melding van de Secretaris loge “De Gooische Broedersdchap”
27. In oktober 1915 vindt de laatste tentoonstelling voor zijn dood plaats in Hengelo; Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 26-10-1915
28. De Gooi en Eemlander 28 juli 1915
29. Tilburgsche Courant 14 november 1915
30. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant 02-12-1915
31. Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant, 20-11-1917
32. De Kunst; een algemeen geïllustreerd en artistiek weekblad jrg 10, 1917/1918, no 534, 20-04-1918
33. Idem
34. Idem
35. Meer op Delpher onder zoekterm “De Rotterdamsche Tien”
36. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 20-03-1926
37. Nieuwsblad van het Noorden, 18-11-1919
38. http://www.gooienvechthistorisch.nl/mooienbijzonder/archiefschatten/vereeniging-van-beeldende-kunstenaars-laren-blaricum

Bronnen
RKD; Rijksinstituut voor Kunsthistorische Documentatie te Den Haag; Delpher is een website met fulltext gedigitaliseerde historische Nederlandse kranten, boeken, tijdschriften en radiobulletins uit bibliotheken, musea en andere erfgoedinstellingen; Wikipedia is een internetencyclopedie, die wereldwijd door een groot aantal auteurs op vrijwillige basis wordt geschreven.