‘De slag om de Berg-Stichting’

Tegen zonsondergang werd donderdag 20 april op het Reitsemaplantsoen tegenover de middelbare school Laar & Berg een monument onthuld voor de Joodse kinderen van de Berg-Stichting, vlakbij de plek waar dit tehuis ooit stond aan de Langsakker. Ter gelegenheid van deze plechtigheid verscheen het boek ‘De slag om de Berg-Stichting’. We spraken een van de auteurs, de historicus Teun Koetsier.

Leo Janssen

Vanwaar uw interesse in deze toch wel grootste ramp uit de Larense geschiedenis?
De directe aanleiding was het initiatief van Ineke Hilhorst om te komen tot de oprichting van het Monument voor de Joodse Kinderen. Ineke realiseerde zich dat rond de onthulling het dramatische verhaal erachter verteld zou moeten worden. Het lag voor de hand om dat te doen in de vorm van een toegankelijk boek dat ook door de leerlingen van Laar en Berg en College De Brink gelezen zou kunnen worden. Omdat Ineke, Elbert Roest en ik bij ons boek over Laren in de Tweede Wereldoorlog ‘Schieten op de Maan’ zo prettig hadden samengewerkt besloten we om het weer met zijn drieën te doen. Maar ook los van het monument is de geschiedenis van de Berg-Stichting interessant en belangrijk genoeg om er een boek aan te wijden. Het is Larense geschiedenis, het is ook de geschiedenis van de Joodse kinderzorg in Nederland en het is ook het verhaal van de Holocaust. Er waren intrigerende vragen zoals: Hoe komt het dat de Berg-Stichting en de moord op zoveel kinderen in Laren waren vergeten, totdat wij in 2016 in ‘Schieten op de Maan’ er weer over schreven?

Hoe bent u tewerk gegaan?
We besloten om het zo persoonlijk mogelijk te maken. De website van Joods Monument (www.joodsmonument.nl) bevat de namen van vrijwel alle in de Holocaust vermoorde Nederlandse Joden. Ook de namen van de vermoorde kinderen uit de Berg-Stichting zijn daar te vinden. Van de meeste kinderen wisten we aanvankelijk alleen namen. Ze hadden geen gezichten. Daarop was een uitzondering: Reina Hartz. Reina kwam in 1930 op de Berg-Stichting in Laren wonen en is in 1943 in Auschwitz vergast. Toen we haar foto zagen wisten we dat we haar wilden leren kennen. Gaandeweg kwamen daar andere kinderen bij. Hun levensgeschiedenis wordt beschreven tegen de achtergrond van de geschiedenis van Joods Nederland voor, in en na de Tweede Wereldoorlog. Net als in ‘Schieten op de Maan’ hebben we geprobeerd om door middel van concrete gebeurtenissen en persoonlijke verhalen een veel groter verhaal te vertellen. In ‘Schieten op de Maan’ behandelden we de Tweede Wereldoorlog in Nederland met als invalshoek het dorp Laren. In dit boek vertellen we het verhaal van de Holocaust aan de hand van de geschiedenis van de Berg-Stichting.

U heeft diverse oproepen gedaan. Hoe was de respons hierop?
De respons was enorm. Zowel van binnen Nederland, maar ook vanuit Israël hebben talloze mensen gereageerd. We hebben natuurlijk veel archiefonderzoek gedaan, maar dankzij die respons hebben we ook met oud-pupillen van de Berg-Stichting kunnen spreken. Al die verhalen hebben we in het boek verwerkt. Die oud-pupillen woonden op de Berg-Stichting. Het was hun thuis en hoewel het niet een ouderlijk thuis was, is er tussen de meeste pupillen onderling vaak wel een band ontstaan, die sterker is dan die tussen mensen die gewoon thuis hebben gewoond en op dezelfde school hebben gezeten. Vergeet ook niet dat na de oorlog vrijwel alle kinderen op de Berg-Stichting wees waren. Hun ouders waren vermoord door de Duitsers. Er is een aantal jaar geleden een reünie georganiseerd waardoor de contacten weer zijn aangehaald.

‘De Slag om de Berg-Stichting’ vertelt eigenlijk ook het verhaal van Jan Reitsema.
Dat is helemaal waar. Jan Reitsema kwam uit Adorp in Groningen. Hij was opgeleid tot onderwijzer. In 1929 werden hij en zijn vrouw Tine aangesteld als niet-Joods directeursechtpaar op de Berg-Stichting. Reitsema was een sterke persoonlijkheid die, toen hij zijn dienstplicht vervulde, een officiersopleiding kreeg en ook in mei 1940 meevocht. Zo’n dertig jaar lang leidde Reitsema de Berg-Stichting en hij deed dat voortreffelijk. In de oorlog steeg hij boven zichzelf uit. Hij was toen verantwoordelijk voor rond honderd Joodse kinderen en Joodse stafleden die door de Duitsers gedeporteerd dreigden te worden. Op alle mogelijke manieren probeerde hij hen te redden of het moment van deportatie uit te stellen. Dat was bijzonder moeilijk en gevaarlijk. Er waren ook kinderen bij waarvoor je niet makkelijk een onderduikadres kon vinden. Reina Hartz was bijvoorbeeld geen onproblematisch meisje in de omgang.
Reitsema deed alles wat binnen zijn vermogen lag. Ik ben dan ook erg blij dat het plantsoen waarop het monument staat nu het Reitsemaplantsoen heet. Reitsema was een zeer dappere man.

Hoe verklaart u dat men in Laren de Berg-Stichting compleet was vergeten?
Dat is moeilijk te verklaren. De Joodse kinderen gingen naar de Openbare School op het Schoolpad. Voor de oorlog vielen die kinderen erg op omdat ze zwarte uniforme kleding aan hadden. Iedereen kende het grote hoofdgebouw van rode baksteen dat vlak bij het Sint-Janskerkhof stond. Maar De Berg-Stichting lag buiten het dorp en maakte daarom niet echt deel van uit van de gemeenschap.
Een deel van de verklaring is dat Reitsema eind 1942 met de stichting naar Amsterdam verhuisde. De vermoorde kinderen zijn vanuit Amsterdam gedeporteerd en dat voltrok zich buiten het zicht van de Laarders. Een ander deel van de verklaring is dat er na de oorlog niet over de vermoorde kinderen werd gesproken, ook niet op de Berg-Stichting zelf. Misschien zag de ontegenzeggelijk moedige Reitsema het toch deels als een persoonlijke nederlaag dat hij bij de Slag om de Berg-Stichting ook veel kinderen niet had weten te redden. En tenslotte moet je niet vergeten dat Nederland in die tijd verzuild was. Als er 48 katholieke Larense kinderen waren vermoord dan was men dat mogelijk niet zo snel vergeten.

In uw voorwoord schrijft u “Een dorp kan zich wel degelijk spiegelen aan zijn geschiedenis. Met name als die geschiedenis betekenis kan geven aan het heden, aan het hier en nu.”
Het boek is zeker niet alleen voor jongeren geschreven. Iedereen kan ervan leren. De Holocaust leert ons allereerst dat het gevaarlijk is om een bevolkingsgroep te demoniseren. De nazi´s stelden de Joden verantwoordelijk voor alle ellende in de wereld. Dat leverde een erg simpel wereldbeeld op: vermoord alle Joden en dan kom je in een ideale wereld. De tweede les is daarom: hoed je voor simpele oplossingen van complexe problemen. Dat zijn meestal schijnoplossingen. De derde les kan zijn: probeer voordat je oordeelt eerst achter de feiten te komen. Oordeel dus niet op basis van alleen krantenkoppen. En de vierde les zou kunnen zijn dat er in het leven momenten zijn waarop je je verantwoordelijkheid moet nemen. Reitsema heeft dat gedaan.

Heeft u eenmaal voor deze vorm gekozen, ook verhalen moeten weglaten?
Een goed boek heeft duidelijke verhaallijnen en daarbij moeten niet teveel zijsprongen worden gemaakt. We hebben uiteraard een keuze moeten maken. Met name wat betreft de persoonlijke verhalen.

Dit boek is min of meer een vervolg op het boek over Laren in de Tweede Wereldoorlog ‘Schieten op de Maan’. Uw volgende boek gaat weer over de Larense geschiedenis?
Ik ben historicus van de wiskunde en ik sluit niet uit dat mijn volgende boek over wiskunde gaat. Aan de andere kant heeft Laren een fascinerende geschiedenis. Het is een boeiend dorp met vele facetten en de Berg-Stichting is er daarvan ook een.

De ‘Slag om de Bergstichting’, geschreven door Ineke Hilhorst, Teun Koetsier en Elbert Roest, is uitgegeven door Uitgeverij Van Wijland BV ISBN 978-90-77285-42-8 NUR8
176 pagina’s, gebonden. Prijs € 12,50.