100 jaar Openbare Bibliotheek in Laren en Blaricum (1920-2020)

Dit jaar viert de Openbare Bibliotheek van Laren en Blaricum haar eeuwfeest. Nu hebben we al enkele decennia – om precies te zijn vanaf 1983 – één bibliotheek in ons dorp maar tot dat jaar waren er twee aparte bibliotheken: de ‘Openbare Leeszaal’ en de ‘RK Leeszaal’. In 1976 zijn beide bibliotheken gefuseerd en in 1983 betrok de Openbare Bibliotheek Laren-Blaricum een geheel nieuw pand aan de St. Janstraat; vanaf 2012 kan men voor boeken, cd’s en andere informatiedragers terecht in het Brinkhuis.

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 151 [2020-1]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.

Cees Meijer

Het grootste deel van die honderd jaar telde Laren dus twee bibliotheken, die beide in 1920 zijn opgericht. Het begon met de oprichting op 24 maart 1920 van de ‘Openbare Leeszaal’ door een aantal mensen uit Laren en Blaricum. Welgeteld 251 leden brachten in dat eerste jaar een bedrag van zeshonderd gulden aan contributies bijeen. Veel te weinig natuurlijk om een bibliotheek in te richten en daarom werd er een inzamelingsactie onder de leden en de rest van de bevolking gehouden die zo’n 5000 boeken opleverde. Per 1 november van dat jaar werd er een leeszaal geopend in een huurpand van de firma La Portie en Cie. op de hoek Stationsstraat/Klaaskampen (Klaaskampen 2), het huidige winkelpand van Intertoys (vanaf 2021: Xenos). 

RK Leeszaal
De leden van de ‘Openbare’ waren voor verreweg het grootste deel mensen die niet in Laren of Blaricum geboren waren, ‘import’ dus. Zij waren meest onkerkelijk of behoorden tot één van de protestante kerkgenootschappen. In het toen overwegende katholieke Laren kon een reactie van de kant van de RK kerk niet uitblijven. Zeker niet in een tijd dat de verzuiling in elk maatschappelijk verband volop doordrong. De verzuiling met zijn ‘hokjesgeest’ kwam mede door de invoering van het algemeen kiesrecht in 1917 juist in deze periode echt goed op gang. Op 7 augustus 1920 vond de oprichtingsvergadering plaats van de RK Leeszaal. Geheel volgens voorschrift van de aartsbisschop in Utrecht, onder wiens bisdom toen ook ‘t Gooi viel, werd een bestuur van zeven leden gekozen onder voorzitterschap van kapelaan Welman. In een aan de katholieken van Laren en Blaricum gerichte circulaire schrijft het bestuur onder meer: “Onnodig zal het zijn te zeggen dat een Neutrale Openbare Leeszaal door ons katholieken niet kan aanvaard worden om het godsdienstig en zedelijk gevaar daaraan verbonden. Opent Uw beurzen en steunt ons op milde wijze. Zulks is uw Roomsch Katholieke plicht.” 

De oproep van de RK Leeszaal was niet aan dovemansoren gericht: nog geen drie maanden later kon het bestuur al het besluit nemen tot aankoop van een stuk grond aan de Eemnesserweg. Ook de “RK” hield een boekeninzamelingsactie, de boeken werden tijdelijk opgeslagen in het patronaatsgebouw (het huidige Schering en Inslag). In 1921 kon de RK Leeszaal – officieel De RK Leeszaal en Bibliotheek Thomas van Aquino – al zijn deuren openen. Het gebouw aan de Eemnesserweg werd ontworpen door de bekende Larense architect H.F. Smit en de bouwkosten lagen iets boven de f 27.231,-.

Bij de opening sprak voorzitter kapelaan Welman onder meer deze woorden: ‘Wie een Roomsche Leeszaal opent sluit de kroegen, vervangt de feuilletonprullen door meerwaardige ontwikkelingslectuur, breekt het brood voor de geestelijk hongerende en deelt rijkdommen uit aan geestelijk armen’. De aanwezige locoburgemeester van Laren hield het in zijn toespraak bij de aardse werkelijkheid door uit te spreken dat ‘de Leeszaal de sympathie heeft van het Gemeentebestuur maar in dezen tijd van bezuiniging mogen de raadsleden niet alleen hun gevoel laten werken.’ Ja, ook toen al was bezuinigen onderdeel van overheidsbeleid.

In 1941 werd het gebouw gevorderd door de Duitse bezetter. Na de oorlog werd het gebouw in beslag genomen door de Canadezen en de B.S. (Binnenlandse Strijdkrachten). Na verbouwingsplannen eind jaren vijftig, die door de welstandscommissie van de gemeente werden afgekeurd, kwam er in 1973 toch de noodzakelijke ruimte voor de jeugdleeszaal in de vorm van een semipermanente aanbouw. Zoals bekend is in de ‘Leeszaal’ aan de Eemnesserweg nu al jarenlang een notariskantoor gevestigd. 

Gebouw Torenlaan
De “Openbare” moest langer wachten op een eigen gebouw. Vanaf het begin ging de voorkeur uit naar vestiging aan de Torenlaan. Probleem was in eerste instantie dat het benodigde bedrag van f 19.000,- voor gebouw en grond niet haalbaar was. Er werd daarom samenwerking gezocht met de Vereniging van Beeldende Kunstenaars. Na een jaar van gezamenlijke inspanning was uit voorschotten, lotenverkoop en een hypotheek een bedrag van f 14.000,- bijeengebracht plus 100 schilderijen. Met de loterij moest een bedrag van f 4000,- worden ingezameld. Eén van de grote voorstanders van de komst van de bibliotheek kocht meteen 300 loten. 

Maar toen wierp de eigenaar van de grond, de Vereniging tot Bevordering van Protestantse belangen een nieuwe hindernis op. Die vereniging wilde in de overdrachtsakte een servituut opnemen dat opening van het gebouw op zondag niet was toegestaan en verhuur van de geplande kunst- en vergaderzaal aan organisaties met een politiek of religieus doel verboden was. Hierop trokken de beeldend kunstenaars zich als partner terug en werd de aankoop van de grond zonder enige gebruiksbeperking alsnog mogelijk. Uiteindelijk vond op zaterdagmiddag 4 mei 1929 de officiële opening van de ‘Algemene Openbare Leeszaal’ plaats. De Laarder Courant de BEL besteedde er uitgebreid aandacht aan. Op ‘de Torenlaan’ waren talrijke aanwezigen. O.m. wethouder H. Calis, gemeentesecretaris P. Peeters, verschillende gemeenteraadsleden, ds. G.W.L. Röder en Eerste Kamerlid Henri Polak gaven acte de présence. Het gebouw was door Wouter Hamdorff ontworpen in de stijl van de Amsterdamse School; hij tekende ook voor het interieur en de letters OLB op de gevel. Aannemer Gebr. Duurland uit Laren leverde de bibliotheek op voor f 18.000,-. Nadien is de bibliotheek uitgebreid en verbouwd, in 1937 met een kinderleeszaal – opnieuw naar ontwerp van Hamdorff – en nog een keer in 1963. Het oude bibliotheekgebouw is een rijksmonument. 

Van de foto (pag. 27) bij dit artikel – de oudste uit het archief van de bibliotheek – kan na onderzoek niet met zekerheid gezegd worden dat deze is gemaakt bij de opening in 1929. Enkele van de hiervoor genoemde personen ontbreken namelijk. Waarschijnlijk is de foto wel omstreeks de openingsdatum genomen: ere-voorzitter Hugo Nolthenius, één van de initiatiefnemers in 1920 en de eerste voorzitter tot 1926, staat er nog op afgebeeld. Voorzitter van Openbare Leeszaal Laren en Blaricum was in jaren dertig ir Vincent van Gogh, zoon van Theo van Gogh, de broer van Vincent van Gogh. Hij zorgde ook voor een tentoonstelling over het werk van zijn oom Vincent in het gebouw aan de Torenlaan. Over lange rijen bezoekers van die tentoonstelling toen heb ik nergens iets gelezen… Tentoonstellingen van beeldend kunstenaars zijn er in de bibliotheek aan de Torenlaan altijd geweest; zoals ook nu nog altijd het geval is in het Brinkhuis. Het hoort bij een kunstenaarsdorp als Laren. In een volgend artikel over de jubilerende bibliotheek kom ik daar nog op terug.

Fusie
Het zal menigeen misschien verbazen, maar het woord ‘fusie’ is al eens gevallen in 1923! Het voorstel tot samengaan kwam van de ‘Openbare’ en werd per brief gedaan. Het antwoord van de RK Leeszaal was echter duidelijk. “Fusie der leeszalen is om principiële redenen niet mogelijk”, luidt de reactie van het katholieke bestuur, die zich daarbij beroept op het woord van de bisschop. Bovendien: “….met het oog op de uitleen van niet voor iedereen geschikte boeken” – er werd verwezen naar de bisschoppelijke censuur – “mag die zorg slechts aan RK personeel worden toevertrouwd.”

Maar begin jaren zeventig bleek dat in vijftig jaar de tijden behoorlijk kunnen veranderen. Zoals bekend had de ontzuiling inmiddels vooral een zware slag toegebracht aan de katholieke organisatievorming, het werd zelfs ‘een wankele zuil’ genoemd. Maar ruimtegebrek in beide leeszalen door een immer groeiend bibliotheekbezoek met navenante groei van de collectie en de verscherping van eisen om overheidssubsidie te krijgen, waren problemen die ertoe leidden dat voorzichtig over en weer werd gepolst hoe over samenwerking en zelfs fusie werd gedacht. Nu kon men in de bestuursnotulen van 8 januari 1973 van de RK Leeszaal over het eerste contact met voorzitter Proost van de Openbare Leeszaal lezen: “de heer P. leek verbaasd maar toch wel gelukkig met de mogelijkheid tot een gesprek…”.

De fusie van de verenigingen RK Leeszaal en Openbare Bibliotheek kwam formeel tot stand op 8 juni 1976. Het was een logisch uitvloeisel van de Wet op het Openbare Bibliotheekwerk die in 1975 in werking trad. Na de eerste oriënterende besprekingen namen op 19 november 1973 de ledenvergaderingen van beide verenigingen het besluit tot opheffing van de ‘eigen’ leeszaal. Als gevolg van de nieuwe bibliotheekwet maakte de naam leeszaal plaats voor bibliotheek.

St. Janstraat
Hoewel bij de start van de fusiebesprekingen in 1973 één van de eerste conclusies was dat ‘totaal samengaan in één gebouw te irreëel lijkt om over te praten: geen geld, geen ruimte’ kwam het uiteindelijk zeven jaar na de formele fusie toch zo ver. Er werd een nieuw gebouw van de gefuseerde bibliotheken neergezet aan de St. Janstraat en in gebruik genomen op 28 februari 1983. In de tussenliggende jaren waren er verschillende terreinen voor vestiging van de nieuwe bibliotheek overwogen. Onder meer op voorstel van de Larense burgemeester N. Elsen op het terrein naast het gemeentehuis aan de Eemnesserweg (het vroegere broederhuis), tegelijk met uitbreiding van het gemeentehuis door nieuwbouw. 

Het geharrewar over de plaats van vestiging van de bibliotheek ging zelfs nog door na de finale besluitvorming voor de bouw aan de St. Janstraat. Nadat de gemeenteraad in juni 1981 zijn fiat had gegeven voor de bouw van de nieuwe bibliotheek aan de St. Jan-straat voor de som van f 2.700.000,- , kwam het college van B en W drie maanden later alsnog met het voorstel de bibliotheek in een leegstaande showroom op het bedrijventerrein aan de Caliskamp te vestigen. De verhuizing van de bibliotheek zou daarmee maar liefst 1 miljoen goedkoper kunnen uitpakken. De raad was op z’n zachtst gezegd not amused en het bibliotheekbestuur ‘zeer verbolgen’ over dit voorstel van wethouder mevrouw Jacobs-Keulemans. Contracten waren al getekend en de culturele instelling zou op de Caliskamp ook te ver uit het centrum van het dorp komen te liggen. Een misrekening dus van B en W. 

Om de bouw van de nieuwe bibliotheek mogelijk te maken was verkoop van de panden aan de Eemnesserweg en Torenlaan nodig. Het gebouw op de St. Janstraat inclusief de grond waarop het stond was eigendom van de bibliotheek. Dat werd al snel een molensteen om de nek voor het bestuur. Veel subsidiegeld ging in het onderhoud aan het eigen gebouw zitten. Het pand werd in de loop der tijd veel te duur. Dat maakte ook samenwerking met Huizen tot een noodzaak.

Afgebrand
Op 13 november 2011 is de bibliotheek tot de grond toe afgebrand, samen met de naastgelegen houthandel Van Dijk. Thom Schuitemaker, oud-hoofd van de bibliotheek, heeft wel eens insinuaties gehoord als zou de brand van de bibliotheek door de bibliotheek zelf zijn aangestoken. Door de brand zou de bibliotheek in het Brinkhuis terecht zijn gekomen werd gesuggereerd. Immers nog geen jaar later in september 2012 vond de bibliotheek onderdak in het nieuwe Brinkhuis, na een grondige renovatie en uitbreiding van het vroegere buurthuis de Warrekam. 

Onzin natuurlijk, maar je zou het misschien wel een voorbeeld van ‘een geluk bij een ongeluk’ kunnen noemen, volgens Schuitemaker. Hij wijst fijntjes op het feit dat de fatale brand begon op het terrein van houthandel Van Dijk, en dat de renovatie van het Brinkhuis al in mei 2011 was begonnen. Bovendien was het bestuur toen al langer bezig met de gemeente om onderdeel te worden van het Brinkhuis. ‘Een dergelijke operatie rond je niet af in een klein jaar. Door de brand kwam natuurlijk wel een en ander in en stroomversnelling.’

Brinkhuis
De bibliotheek wilde door de kostbare exploitatie van de St. Janstraat geen eigen gebouw meer. Opbrengst van de grond en het verzekeringsgeld werd door de bibliotheek ingebracht bij de gemeente. Tussentijds kreeg de bibliotheek een ruimte in het gemeentehuis. Na de overgang naar het Brinkhuis in 2012 ontving de Larense locatie van de Bibliotheek Huizen-Laren-Blaricum meteen de prijs voor mooiste kleine bibliotheek van Nederland. 

Ja, u wist het misschien ook niet maar officieel is de bibliotheek in het Brinkhuis één van de twee locaties van de Bibliotheek Huizen-Laren-Blaricum, een instelling die dus werkt voor drie gemeenten. Deze fusie kreeg zijn beslag in 2005. Enige omvang is nodig voor de vele taken die in de loop der tijd aan de bibliotheken zijn toegewezen. Daarmee kwam een zogeheten basisbibliotheek tot stand van genoemde drie gemeenten met samen 63.000 inwoners. Toch behoort de bibliotheek tot een van de kleinere van Nederland. 

Dit hoofdzakelijk institutionele verhaal over ‘onze’ 100-jarige bibliotheek toont op verschillende momenten aan hoe waar deze woorden zijn van Thom Schuitenmaker: ‘De bibliotheek beweegt mee wat er in de maatschappij gebeurt.’ Aan die veranderingen en de gevolgen ervan voor het bibliotheekwerk zal ik in een volgend nummer van het Kwartaalbericht aandacht besteden. 

BRONNEN: Met dank aan Thom Schuitemaker, hoofd bibliotheek 1991-2003; daarna collectiespecialist van fusiebibliotheek Huizen-Laren-Blaricum; gesprek op 3-7-2019; Archief Openbare Bibliotheek Huizen-Laren-Blaricum, Jaarverslagen Bibliotheek Laren-Blaricum 1971-1996; “60 jaar Boeken in Laren en Blaricum 1920-1980”, uitgave Stichting Openbare Bibliotheek L+B; “Oud gebouw, Nieuw gebruikt”, uitgave Historische Kring Laren, 2011 (over: klooster, Buurthuis de Warrekam, Brinkhuis) ; Laarder Courant ‘de Bel’ 25-11-1924, ‘De Bel’, 7 mei 1929 en ‘De Bel’ 25 september 1981.