NH Kerk 500 jaar (1521-2021) 

De Johanneskerk, zoals de vroeger Nederlands Hervormde kerk tegenwoordig wordt genoemd, was het eerste kerkje in de dorpskern. Op veel ansichten en foto’s van ons dorp staat de Johanneskerk afgebeeld met ’t Bonte Paard. Beide gebouwen, het duo kerk en kroeg, vormen samen het karakteristieke beeld van Laren, tot de dag van vandaag. 

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 155 [2021-1]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen dit kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.

Tekst: Cees Meijer

Welk van de twee het oudst is, staat niet vast. Maar zeker is wel dat de Johanneskerk vanaf het begin in zijn meest oorspronkelijke staat het dorpsbeeld bepaalt. En dat zal ongetwijfeld nog lang zo blijven. De Johanneskerk is immers rijksmonument. De toren is gemeente-eigendom sinds de tijd van Napoleon. Het was de Franse keizer die verordonneerde dat kerktorens nodig waren voor de berichtgeving tussen de legeronderdelen en daarom genaast moesten worden door de overheid. Het schip is eigendom van de Protestante Gemeente Laren-Eemnes, in 2004 tot stand gekomen door de fusie van de hervormde en gereformeerde gemeente in het kader van het Samen op weg-proces. 

Kapel?
De Johanneskerk is gebouwd als katholieke kerk. Deze St. Janskerk werd door de geloofsgemeenschap in gebruik genomen op de H. Lambertusdag 1521 ofwel 17 september. Een inscriptie in de triomfboog is er het bewijs van. 

Volgens Harry van der Voort in Kwartaal­bericht 124 zou de Johanneskerk in eerste instantie een kapel van het kerkje op de hoogte van het St. Janskerkhof zijn geweest. Daar zouden ook de eerste Laarders hebben gewoond. Door de ontginningen aan de westzijde van de Eem verbeterde de ontwatering van dat gebied en het aangrenzende deel van ’t Gooi. Het grondwaterpeil zakte. Dit betekende dat de boeren op de hogere gronden in ’t Gooi steeds diepere putten moesten slaan om bij water te kunnen komen. De lagere grondwaterstand zorgde er ook voor dat men droge voeten kon houden in wat nu de huidige kern van Laren is. Het was nu handiger om nieuwe boerderijen te bouwen bij de Brink en op het Zevenend. Door die verplaatsing van het dorpje Laren bestond ook daar behoefte aan een kerkje. Dat werd de huidige NH kerk, eerst dus als katholieke kapel, een dépendance van de kerk op het kerkhof. 

Na het begin van de Opstand ofwel de Tachtigjarige Oorlog kreeg de Reformatie ook voet aan de grond in Laren. In 1581 kwam de kerk in handen van de protestanten. Omdat de katholieke Laarders daarna bleven samenkomen in de kerk op het St. Janskerkhof, werd deze op last van protestante overheid in 1586 afgebroken. 

Van oorsprong had de Johanneskerk een zeer kort koor aan de oostzijde maar deze is, waarschijnlijk in 1817, afgebroken toen de straatweg naar Naarden werd aangelegd. Een priesterkoor was na 1581 trouwens niet meer nodig omdat het in de reformatorische dienst geen functie meer had. De preekstoel kreeg toen ook een andere plek, aan de westzijde van de kerk aan de kant van de toren. Er werd door de protestanten dus andersom gekerkt. Op de tekening van Spilman is het koor nog te zien. 

Wist u dat…
Laren bijna een tweede hervormde kerk binnen de gemeentegrenzen had gehad? Het was omstreeks 1960 dat door de kerkvoogdij van de NH Kerk plannen werden gemaakt voor de bouw van een tweede kerk met kerkelijk centrum (o.m. een vergaderzaal, catechisatielokaal). 
Het Hervormd Centrum zou moeten komen op het stuk grond tussen Schapendrift en Melkweg, waar nu al vele jaren OBS de Ploeg en enkele huizen staan. De hervormde gemeente was in bezit gekomen van deze ruime kavel door een grondruil met de gemeente Laren. Deze had van de NH Kerk de grond naast het kerkje aan de Naarderstraat in eigendom verkregen. Nu is dat het plantsoen met het beeld van ‘De schaapherder’ plus omliggende huizen.
Rond 1960 groeide de Larense bevolking nog flink, vooral in de wijken rond de Schapendrift. Van de 2434 hervormde zielen woonden er 1070 in de oostelijke wijken van Laren. Het kerkje aan de Naarderstraat met amper 200 plaatsen werd zeker op hoogtijdagen te klein; regelmatig kerkten zo’n 70 hervormden uit de nieuwe wijken en ook uit Eemnes op zondag in de Heideveld MULO. Ds. Mortier leidde daar dan de dienst. Uit berekeningen was gebleken dat een tweede kerkgebouw zeer gewenst was. Laren zou nog blijven groeien in de naaste toekomst. Men kwam zelfs tot een geschat inwonertal van 16.000. Ook uitbreiding van Eemnes werd voorzien.
Inmiddels weten we dat het laatste wel is gebeurd maar een verder groei van Laren is uitgebleven. Omdat in de jaren zestig de kerkgang terugliep en door een sterke stijging van de bouwkosten namen de twijfels toe en is het plan voor een tweede kerk midden jaren zestig afgeblazen. 
Bronnen: Gooi- en Eemlander 5-3-1963; SAGV 041.3: brief van Kerkvoogdij 23-1-1959.

Dreigende sloop
Een gebouw van 500 jaar oud heeft natuurlijk regelmatig onderhoud nodig. Maar dat gebeurde niet altijd op tijd. Al rond 1600 was herstel nodig als gevolg van geleden schade als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog. Wat toen precies hersteld is, is onduidelijk. Wel besloten de Staten van Holland dat zij de herstelkosten zouden voldoen, omdat de dorpelingen niet in staat waren de kosten bijeen te brengen. Laren was toen erg arm en het aantal hervormden (of protestanten) was zeer gering. 

Zeer slecht was de kerk eraan toe in 1908. Er dreigde zelfs even sloop. Dat zat zo. De hervormde gemeente werd tussen 1891-1910 geleid door ds. A. Hötte. Een bloeiend kerkelijk leven trof de predikant niet aan. Bij zijn komst in Laren telde hij vijftien stemgerechtigde lidmaten. De collecteopbrengsten waren beschamend. Voor de kerkvoogdij werd in Laren per jaar (!) F 12,- bijeengebracht (nu ongeveer 130 euro) , vertelde de heer Hendriks, in de vorige eeuw één van de organisten van de N.H. kerk, in 1970 in de Drost. En die armzalige opbrengsten waren in een lange reeks van jaren heel normaal. Geld voor het noodzakelijke onderhoud van de kerk was er dus niet. 

Toen in 1908 de kerkvoogdij opdracht gaf aan een Amsterdamse architect om het sterk verwaarloosde kerkgebouw te inspecteren was diens advies desastreus. In zijn rapport, dat wij aantroffen in het archief van de hervormde gemeente, schrijft hij onder meer: “resumeerende moet ik gelet op bovenstaande gebreken tot ’t volgende adviseren: men sloope het nu bestaande kerkgebouw en herbouwe het in de bestaande afmetingen en op de oude fundeering, of tevens enigszins vergroot.”

Viering Johanneskerk 500 jaar 
Al ruim twee jaar is de jubileumcommissie JK500, een breed samengestelde club met leden uit de Protestante Gemeente Laren-Eemnes en de gemeente Laren, bezig om een jubileumprogramma in elkaar te zetten. Het was afgelopen voorjaar in concept al ver gevorderd. Iedere week een activiteit in de Johanneskerk, spirituele bijeenkomsten, lezingen, muziekuitvoeringen enz. Helaas is alles tot stilstand gekomen door het bekende virus.
Zo was er het plan in januari 2021 al groots van start kunnen gaan met de feestelijke opening van de gerenoveerde Johanneskerk. 
De commissie hoopt dat de situatie in de zomer 2021 wat meer genormaliseerd zal zijn. Het programma wordt daarom verschoven naar september. De officiële jubileumdatum is 17 september. 
Door Jan de Bruijn, in samenwerking met Henk Michielse, wordt een historische publicatie voorbereid over de geschiedenis en betekenis van de Johanneskerk. De planning is dat deze bundel wordt gepresenteerd op Open Monumentendag, 11/12 september 2021.
In een volgend Kwartaalbericht zullen wij u op de hoogte stellen van meer jubileumactiviteiten.

Restauraties
Gelukkig kwam het niet zo ver. Met wat lapwerk is toen het hoogstnoodzakelijke gedaan totdat in 1926 eindelijk met een grote restauratie de bouwkundige staat van het kerkje flink werd aangepakt. H. Janse, toenmalig hoofdarchitect van de Rijksdienst voor Monumentenzorg citeert in een artikel over het Larense kerkje in het tijdschrift Tussen Vecht en Eem (TVE) uit een advies dat Monumentenzorg in 1923 uitbracht aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschap. “Uit architectuur-historisch oogpunt is het kerkje, welks mooie toren vroeger met Rijkssubsidie werd gerestaureerd, van uiterst gering belang.” (….).
“Toch”, zo schrijft Janse, “vond men behoud wenselijk door de inwendige charme van het kerkje en omdat het deel uitmaakte van één van de mooiste dorpsgezichten van ons land.” Een oordeel waar geen Laarder het mee oneens kan zijn natuurlijk. En de subsidie kwam er. 

Bij de restauratie van 1926 werd onder meer de witte en ontsierende bepleistering van de gevels verwijderd die in de 19e eeuw was aangebracht na de afbraak van het koor. Tevens verplaatste men de kerkingang, eveneens sinds begin de 19e eeuw in de oostgevel, weer naar onder de toren ( de westzijde). Nadien hebben in de vorige eeuw nog verschillende restauraties en verbouwingen plaatsgehad; de laatste in 1995. 

Toren en interieur
In 2020 is er hard gewerkt aan de Johanneskerk. Met een subsidie van drie ton, opgebracht door gemeente, provincie en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, zijn toren en schip gerestaureerd. In juni is de haan, na schoonmaak weer als nieuw, op de spits geplaatst. Maar niet alleen de buitenkant van de kerk is bij deze restauratie opgeknapt. Het interieur wordt ook ingrijpend aangepakt en gemoderniseerd. 

Naast het nodige schilder- en stucwerk wordt de houten vloer vervangen door een nieuwe vloer van 155 m² verouderde Belgisch hardsteen met daaronder vloerverwarming, de banken worden vervangen door 130 stoelen , de verlichting vernieuwd en de glas-in-loodramen worden vernieuwd en van dubbel glas voorzien en nog een en ander. Deze hele operatie komt geheel ten laste van de PGL-E , totaal geraamde kosten € 500.000,-. Een speciaal daarvoor in het leven geroepen ‘Stichting Vrienden 500 jaar van de Johanneskerk’ maakt het mogelijk dat naast de lidmaten van de PGL-E alle Laarders en Larinezen hun bijdrage kunnen leveren aan de renovatie. Het is de bedoeling dat het historische kerkje aan de Naarderstraat nog meer dan voorheen gebruikt gaat worden voor lezingen, concerten en bijzondere diensten zoals een huwelijksvoltrekking of uitvaart. De protestante gemeente houdt haar reguliere diensten al in de Ontmoetingskerk aan de Kerklaan, en dat zal zo blijven. 

Veel uitgebreider zal de geschiedenis van de Johanneskerk en de protestante gemeente worden verteld in het herdenkingsboek dat ter gelegenheid van de viering van 500 jaar Johanneskerk zal worden uitgebracht. 

Bronnen: W. Rust, De Gooische dorpen, 1943; De Drost, nr. 17-mei 1970; TVE 1972-04;HKL Kwartaalbericht nr. 124; Streekarchief Hilversum: Kerkvoogdij NH gemeente Laren (SAGV 041.3); Gooi- en Eemlander 19-6-2020.