Laren en Boxmeer, 70 jaar geleden

Vorig jaar confronteerde een delegatie uit het Oostbrabantse dorp Boxmeer de HKL met een aantal kort na de Tweede Wereldoorlog gemaakte intrigerende foto’s. Hieronder volgt het verhaal achter die foto’s. 

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 132 [2015-2]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.

Teun Koetsier

Laren na Market Garden
In september 1944 vond Operatie Market Garden plaats, het grootschalige militaire offensief dat tot doel had heel Nederland te bevrijden. Velen dachten dat de oorlog was afgelopen want ze zagen Duitsers de benen nemen en hoorden dat het Zuiden van Nederland al was bevrijd. De euforie van Dolle Dinsdag 5 september 1944 was het gevolg. Helaas liep het geallieerde offensief vast bij Arnhem. De laatste brug kon niet worden genomen en de oorlog ging voor de meeste Nederlanders een half jaar langer duren. 

Van het wonen in Laren in die periode hebben we een goed beeld omdat de Amsterdamse verffabrikant Guus van Wersch, die in Laren woonde, ons een aantal observaties heeft nagelaten¹⁾. Op 2 september 1944 vertrokken de Duitsers uit Laren en ook in Laren ging men ervan uit dat de oorlog voorbij was. In oktober kwamen de Duitsers echter terug. Er was geen elektriciteit meer en Van Wersch kocht een petroleumlamp. Ook hoorde men soms het gebulder van kanonnen in de Betuwe. Er werden fietsen gevorderd en daarbij werd een dove Laarder doodgeschoten omdat hij het ‘’Halt!’’ niet hoorde. De meeste telefoons werden weggehaald en er reden geen auto’s meer. Van Wersch liet in die tijd ook twee bomen in zijn tuin omhakken om in de winter brandstof te hebben. 

Op 24 oktober werden zo’n 150 mannen uit Laren door de Duitsers meegenomen om drie weken te gaan werken aan de IJssellinie. Guus van Wersch ontsprong de dans. Hij had zich verstopt. Op 26 oktober arriveerden er weer tientallen evacue’s, dit
keer uit Gennep. Begin november hadden Laren en Blaricum al rond 5000 evacue’s opgenomen. Voedsel werd alsmaar schaarser. Er werd steeds opnieuw kleding gevorderd. Op 23 november reden plotseling honderden Duitse tanks Laren binnen en de bevolking was bang dat Laren gevechtsgebied ging worden. De geallieerden voerden op 25 en 26 november ook aanvallen op de tanks uit.²⁾ 

Bomen werden massaal gekapt. Velen trokken erop uit om bij boeren kleding, schoenen, goud en andere zaken te ruilen voor eten. In december begonnen ook de Duitsers het gebrek aan voedsel te merken. De klokken van de Sint Jan waren al weggehaald en in plaats van kerkklokken klonk met Kerst 1944 kanongebulder in de verte. 

Na de Kerst duurde de oorlog voor Laren nog ruim 4 maanden. Vrijdag 4 mei 1945 drong het bericht in Laren door dat de Duitsers zich in heel Noord Duitsland en Nederland de volgende ochtend om 8 uur onvoorwaardelijk zouden overgeven. Men herinnerde zich Dolle Dinsdag nog goed en er was geen sprake van euforie. Over die volgende dag schreef Mevr. M van der Veer: “Om acht uur zou dan de overgave geschieden maar in Laren was er nog geen sprake van vlaggen of iets dergelijks. We hoorden echter dat Hilversum wel vlagde en dus bevrijd was. Wij ’s middags op naar Hilversum. Oranjespeldjes in onze zak en in Hilversum netjes opgedaan. Werkelijk, Hilversum was bevrijd, duizenden vlaggen (ook Engelse en Amerikaanse) hingen te wapperen. De mensen wilden niet geloven dat er in Laren nog niet gevlagd werd.”³⁾

Boxmeer na Market Garden
Laren had het moeilijk in die laatste acht maanden van de oorlog, maar er waren gemeenten in Nederland die het veel moeilijker hadden. We zagen dat Laren evacue’s uit Gennep opnam. Dat had alles met het vastlopen van Market Garden te maken. Gennep lag in het frontgebied tussen Duitsers en geallieerden. In oktober 1944 bliezen de Duitsers de belangrijke Gennepse Maasbrug op bij hun pogingen om de opmars van de geallieerden op alle mogelijke manieren te stuiten. De Maas was daarmee een moeilijk te nemen barrière geworden. Er viel daarna in Gennep nauwelijks meer te leven en de Duitsers evacueerden de bevolking. 

Officieel werd Boxmeer, op 10 km afstand liggend van Gennep, al op 26 september 1944 bevrijd. Omdat de Engelsen er niet in slaagden de Maas over te steken, schoof het front toen niet verder naar het Oosten. De situatie in Boxmeer in oktober werd als volgt beschreven door Jo Vonk die in het ziekenhuis werkte: “Het was in het najaar 1944. Boxmeer was bevrijd, maar lag aan het front. Iedere dag kregen we artillerie over van de Duitsers, die aan de overkant van de Maas lagen. Iedereen woonde in de kelder, dat was het veiligst.’s Avonds trokken de Engelsen zich terug in St. Anthonis en kregen we bezoek van Duitse patrouilles, die met rubberbootjes over de Maas kwamen. Een zo’n patrouille had het “kasteel”- ons ziekenhuis – bezocht. Zuster Maria had niet snel genoeg open gedaan en er werd dwars door de deur geschoten. Een kogel doorboorde haar ruggenmerg, ze stierf na enkele weken”.⁴⁾

Omdat de Engelsen de toren van de katholieke kerk van Boxmeer als uitkijktoren gebruikten, kwam er een nacht waarin de Duitsers eerst de deur en daarna de toren van de kerk opbliezen. Van de kerk bleef weinig over.

Tussen 8 en 11 november vinden de geallieerden het te gevaarlijk worden voor de bevolking van Boxmeer en krijgen de inwoners de opdracht te evacueren. Met medeneming van alleen het hoogstnoodzakelijke liet men alles achter op weg naar een onzekere bestemming. Kort daarna hervatten de Engelsen de opmars, maar ook deze keer liep het vast. Boxmeer was een spookdorp geworden. Op 8 februari begon Operatie Veritable waarbij de Britse 21^e Legergroep onder leiding van veldmaarschalk Montgomery de Maas overstak. De operatie vormde de noordelijke helft van een tangbeweging. Zowel bij de geallieerden als aan Duitse zijde vielen vele duizenden doden. Bij deze operatie werd het ontvolkte Boxmeer definitief bevrijd. Eerder dan Noordelijk Nederland, maar vraag niet wat de geëvacueerde bewoners bij terugkeer aantroffen. De toenmalige loco-burgemeester Van Boekholt vatte de situatie als volgt samen: “We gingen in ballingschap en dat duurde vier maanden. Toen mochten we terugkeeren. Maar welk een thuiskomst. Boxmeer had te betreuren: een 30-tal dooden; een 40-tal huizen waren totaal verwoest en alle andere zwaar of licht beschadigd. Onze Godshuizen waren door schennende handen met de grond gelijk gemaakt. En van hetgeen in de huizen was achtergebleven was ofwel niets meer over. Zoo kwamen onze mensen thuis.”⁵⁾

De Hulpactie Rode Kruis (HARK)
Bevrijd Zuid Nederland was door de Duitsers ‘’in een staat van diepe berooidheid achtergelaten’’. Het lag voor de hand dat het Rode Kruis, onder meer door zijn internationale karakter bij het inzamelen en verdelen van hulp, een grote rol zou spelen. De Hulpactie Rode Kruis (HARK) begon in Brabant en werd in 1945 landelijk. Hulpgoederen kwamen in grote hoeveelheden uit het buitenland maar ook binnen Nederland hielp men elkaar. De nationale HARK was een enorme operatie. De HARK verspreidde meer dan 17 miljoen uit het buitenland afkomstige goederen. Zo werden er 15.000 petroleumkacheltjes verdeeld, een geschenk uit Engeland.⁶⁾

De HARK zette onder het motto ‘Zuid helpt Noord’ en later ‘Noord helpt Zuid’ wederkerige hulpacties in Nederland op.⁷⁾ De afdeling adoptie van de HARK koppelde geteisterde gebieden aan streken die minder waren getroffen. Noord-Holland adopteerde Noord-Brabant en Gelderland en binnen die adoptieregeling werden dorpen aan elkaar gekoppeld. 

Er waren meer organisaties die zich met hulp bezighielden. Nederlands Volksherstel was een overkoepelende hulporganisatie.⁸⁾ De HARK functioneerde ook binnen het kader van Nederlands Volksherstel. Alles wijst erop dat de HARK het kader was waarbinnen Laren Boxmeer ging helpen. Sleutelfiguur in Laren moet hierbij het bestuurslid van het Rode Kruis J. op ’t Eynde geweest zijn.⁹⁾

Laren helpt Boxmeer
Het Boxmeers Weekblad van januari 1946 meldde: “Volgens achterstaande advertentie heeft Ned. Volksherstel te Laren, ’s-Graveland en omstreken een verloting georganiseerd ten bate van Boxmeer. Naast de hulp, in zoo ruime mate en op verschillende wijze aan onze gemeente geboden, gaat men nu ook nog langs dezen weg gelden bijeenbrengen voor financieelen steun. De prijzen welke beschikbaar worden gesteld, zijn wel in staat om iedereen aan te sporen een of meer loten te koopen.”

Op 18 november 1946 vertrok een grote vrachtauto met ingezamelde meubels uit Laren naar Boxmeer. Men was toen nog bezig met het sorteren van de textielgoederen. Die vertrokken later. Het zou niet bij één vrachtwagen blijven. Op dat moment was ook bekend dat een collecte in Laren voor hulp aan getroffen gemeenten in Limburg (sic!) 5385,55 gulden had opgebracht.¹⁰⁾ Laren hielp klaarblijkelijk niet alleen Boxmeer, of de schrijver heeft gedacht dat Boxmeer in Limburg ligt. Niet zo’n rare fout omdat bijvoorbeeld Gennep wel in Limburg ligt. 

De Nederlandse Hervormde Kerk te Boxmeer was door twee voltreffers zwaar beschadigd. De Nederlandse Hervormde Kerk te Laren besloot haar slechts 150 zielen tellende (kinderen meegerekend) zustergemeente te Boxmeer te steunen. Alle protestantse gezindten te Laren brachten samen 1350,91 gulden bij elkaar. Op 28 november 1947 meldde De Bel dat de Nederlands Hervormde Gemeente van Boxmeer haar met steun uit Laren gerestaureerde kerkgebouw weer in gebruik had genomen. 

De Bel van 5 december 1947 schreef: ‘’Men zal zich nog herinneren de lange rij vrachtauto’s vol beladen met goederen welke hier ingezameld en naar Boxmeer werden gezonden.” Boxmeer was dankbaar en bood Laren ter herinnering een tegeltableau aan dat door Burgemeester Naud van der Ven in ontvangst werd genomen en een plaats kreeg in de gevel van ‘’d’oude Post’’, het gebouw dat toen op de plek stond waar nu de Rabo-bank staat. Het tableau is vermoedelijk bij de sloop met het overige puin afgevoerd.

De hulp herdacht
Op zondag 7 december 2014 werd de Larense hulp aan Boxmeer van na WO II feestelijk herdacht met een programma met als motto 70 Jaar Vrijheid in Boxmeer, Toen eindelijk de bevrijding kwam. Een Larense delegatie bestaande uit burgemeester Elbert Roest, Martin Noordzij en echtgenote, namens de Protestantse Gemeente Laren, en Vincent Hilhorst, Leo Janssen en Teun Koetsier, namens de HKL, werd ontvangen door de burgemeester van Boxmeer Karel van Soest, Jan Tunnissen, namens de Stichting Toerisme en Recreatie uit Boxmeer, en Dick Jetten en Dick Reijnen, names de Boxmeerse Historische Vereniging Nepomuk, en antropoloog en historicus Peer Meurkens. 

Na een ontvangst, een rondrit, een demonstratie vendelzwaaien door het Heilig Bloedsgilde uit Boxmeer en een verbaal en muzikaal (Voces Virorum) hoogstaand herdenkingsprogramma in de mede door Laren geredde Protestantse Kerk te Boxmeer werd aan de Historische Kring Laren een herdenkingstableau aangeboden ter vervanging van het zoekgeraakte tegeltableau uit de gevel van d’oude Post. 

De auteur dankt Vincent Hilhorst, Peer Meurkens, Dick Reijnen, Jan Tunnissen, Ernst Wortel en Thijmen van der Zwaan voor hun assistentie bij het schrijven van dit artikel.

Noten

1. Bron: de tekst Oorlogsdagboek van Guus van Wersch, deel 1. Kartaalbericht HKL 26, 2007, pp. 7-20. Van Wersch was eigenaar van Neverlak, de Nederlandse Verf- en Lak­fabriek. Dat bedrijf bestaat nog steeds.
2. Tot in 1979 heeft er nog een tank gestaan op de Westerheide vlak bij het huidige La Place. 
3. http://hetverhalenarchief.nl/bevrijding/bevrijding-van-laren
   Geraadpleegd op 28 januari 2015
4. http://www.nepomukboxmeer.nl/over-boxmeer/boxmeerse-verhalen/De-evacuatie-van-Boxmeer
5. Peer Meurkens, We gingen in ballingschap en dat duurde vier maanden, Boxmeers Weekblad, Dinsdag 25-11-2014.
6. Zie voor de HARK: Jongkoen, C. en S. van Creveld, ­Geschiedenis van de Nationale Hulplactie Roode Kruis H.A.R.K. Haar ontstaan, haar groei, haar inrichting, haar werkzaamheid. Uitgave van Stichting Nationale Hulpactie Roode Kruis, 1948.
7. http://www.oorlogsgetroffenen.nl/archiefvormer/Nationale_Hulpactie_Rode_Kruis
8. Zie Neij, R. en E.V. Hueting, Nederlands Volksherstel 1944-1947. Een omstreden hulporganisatie in herrijzend Nederland, Culemborg 1988.
9. Zie het in memoriam in De Bel van 11 maart 1952.
10. De Bel, 19 november 1946.