Foute Boel

In de oorlog kende Laren twee kunstenaarsverenigingen. De Vereniging Beeldende Kunstenaars Laren Blaricum (VBKLB) en de Gooische Schildersvereniging (GSV). De eerste opgericht in 1921, de ander in 1935 tot stand gekomen, nadat een aantal gereputeerde kunstenaars zich afsplitste van de VBKLB.
Beide verenigingen organiseerden hun tentoonstellingen in Hotel Hamdorff, al sedert 1913 de locatie waar de (Gooise) schilders en beeldhouwers hun werk exposeerden. Tijdens WO II gingen de tentoonstellingen door, maar niet alle kunstenaars namen hieraan deel. Enkele personen die in de oorlogsjaren en daarna aan het kunstfront op nationaal niveau in de vuurlinie geraakten, zijn Tobie Goedewaagen, Ed Gerdes en Henri (Hendrik) van de Velde. Zij woonden alle drie (een periode) in Laren. 

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 152 [2020-2]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.

Een impressie van de Larense kunstwereld tijdens Wereldoorlog II

© 2020 Peter C.L. van der Ploeg 

Ed Gerdes en de NSB in Laren
Nederlandse bewonderaars van het Duitse nationaalsocialisme stichtten in 1931 op initiatief van Anton Mussert (1894-1946) en Cees van Geelkerken (1901-1976) de Nationaal Socialistische Beweging (NSB). De financiële crises van 1929 kreeg de betekenis van het failliet van het kapitalisme. Het politieke establishment was niet in staat het tij spoedig te keren en dat voedde de behoefte om een nieuwe ideologie te vinden. De NSB koos vanaf 1933 de openbaarheid op de ‘Landdag’ in Utrecht en groeide dan al snel van 1000 leden in januari 1933 naar 52.000 in januari 1936.

Het is de in Amsterdam geboren maatschappelijk betrokken kunstschilder Ed Gerdes (1887-1945) die het nationaalsocialisme in Laren-Blaricum populariseert. Gerdes, afkomstig uit een welstandig handelsmilieu, trouwde in 1911 met Adele Heemskerk, dochter van de toen minister van Binnenlandse Zaken (1908-1913), Theo van Heemskerk (1852-1932) Vanaf 1921 woont en werkt hij in Laren, waar hij tot zijn verhuizing naar De Haag in 1942 zal blijven. Hij wordt al bij de oprichting in 1921 lid van VBKLB en neemt deel aan de exposities ¹⁾. Daarnaast is hij ook aangesloten bij de Amsterdamse kunstenaarsverenigingen Arti et Amicitae en Sint Lucas ²⁾. In 1930 vertrekt zijn vrouw met hun drie kinderen en een andere man onverwacht naar Zwitserland en belandt Ed Gerdes in een psychische crisis ³⁾. Hij hertrouwt met het Duitse kindermeisje Dorothee Bonnief ⁴⁾, en krijgt de oudste twee kinderen toegewezen. In 1933 wordt hij lid van de NSB. Gerdes is een actieve man. Een man ook met veel bestuurlijke ervaring. Hij is al voor 1930 kerkvoogd bij de Nederlands Hervormde Kerk in Laren ⁵⁾. Als hij in 1942 naar Den Haag vertrekt, draagt hij zijn functie als president-kerkvoogd over ⁶⁾. Gerdes is betrokken bij de Openbare Leeszaal en Bibliotheek in Laren ⁷⁾. De Larense gemeenteraad heeft hem in de plaatselijke schoolcommissie voor toezicht op het lager onderwijs gekozen tot voorzitter ⁸⁾. In deze functie is hij de opvolger van kunstschilder David Schulman ⁹⁾. En Ed Gerdes is ook de man die in januari 1934 Mussert naar Laren haalt. In zijn Larense atelier poseert Mussert meermaals voor het portret dat Ed Gerdes van hem schildert: “Het doel is een goed gelijkend portret van den heer ir. Mussert te verkrijgen, daar gebleken is, dat een fotografie noch nimmer een getrouw beeld heeft kunnen geven van zijn gelaatstrekken.” ¹⁰⁾

Op donderdagavond 12 april 1934 is de grote zaal van Hamdorff volledig bezet. Op deze besloten bijeenkomst van de NSB, georganiseerd door de NSB-kring Laren-Blaricum wordt mevrouw Mussert het schilderij van haar man aangeboden: “…uit dank voor alles wat haar man deed.”(…) dhr. Mussert sprak eenige woorden van dank. (Hij) besprak het ontstaan der NSB, de tegenwerking en wat voor haar in de toekomst verscholen ligt.” ¹¹⁾

Er volgen in 1934 en later meerdere NSB-bijeenkomsten in Laren waar hun leiders spreekbeurten houden. De invloed was niet gering. Bij de verkiezing voor de Provinciale Staten in april 1935 gaan in Laren en Blaricum 10% van de uitgebrachte stemmen naar de NSB ¹²⁾.

Onder de leden van de VBKLB is onenigheid over het beleid. Een groep leden meent dat de kwaliteit van het ingezonden werk voor tentoonstellingen van een aantal leden onder de maat blijft en wil scherpere selectiecriteria. Ook de verhoudingen in het bestuur zijn gespannen. David Schulman, de Joodse voorzitter, treedt af en een vijftiental kunstenaars bedankt voor het lidmaatschap en volgt Schulman naar de nieuwe club: De Gooische Schildersvereeniging. Ed Gerdes is een van die kunstenaars die overstapt naar de GSV ¹³⁾.

Het is tekenend voor de geëngageerde Gerdes, dat hij bij de kunstenaarsverenigingen Arti en Amicitae en St. Lucas, beide te Amsterdam, in het bestuur een plaats verwerft. In 1938 wordt David Schulman bij Arti gekozen tot commissaris en Ed Gerdes tot 2^e voorzitter ¹⁴⁾. Bij St. Lucas vervult Gerdes ook een bestuurlijke functie. Ter  gelegenheid van diverse jubilea van Larense kunstenaars spreekt hij als afgevaardigde van die vereniging de jubilaris toe. Zoals bijvoorbeeld bij de feestelijkheden ter ere van de 50-jarige David Schulman in diens atelier ‘Beukenoord’ in 1931 ¹⁵⁾.

Doch Gerdes krijgt niet overal zijn zin of een plaatsje in het bestuur. In het verslag van de jaarvergadering in 1935 van de Openbare Leeszaal en Bibliotheek (O.L.B.) is te lezen hoe hem de deksel op de neus wordt gedrukt. De heren P. Joosten en Wiessing maken aan de deelnemers van de vergadering duidelijk dat: “Het facisme heeft (…) een mentaliteit , die geheel vreemd is aan den geest van de leeszaal. (Joosten) vraagt zich af of als de heer Gerdes en geestverwanten in het bestuur komen wat er dan van het boekenbezit aan de brandstapel zal ontkomen.” Dhr.mr. Wiessing wijst op : “Het geen in Duitschland door de nationaal-socialisten met dragers van cultureele waarden in de concentratiekampen* is geschied.” en (Hij) ” waarschuwt er voor fascisten in het bestuur van het O.L.B. te laten. Hij zou het een belediging vinden voor de Joodsche leden in het bestuur der O.L.B. als men een N.S.B. ‘er van anti-semitische richting naast hem plaatste.” NSB‘er Gerdes ontvangt slechts 3 stemmen en krijgt geen plek in het bestuur ¹⁶⁾.

*Opmerking; Het eerste Duitse concentratiekamp werd in 1933 ingericht bij Dachau. Hier werden vooral communisten en in mindere mate sociaaldemocraten in gestopt, spoedig gevolgd door Joden. Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Concentratiekamp.

Naast zijn bestuurlijke taken vindt Gerdes ook nog gelegenheid om te schilderen en zijn werk te exposeren.

Op de zomertentoonstelling van de GSV in 1940 is een opvallend werk te zien: “Ed Gerdes heeft een wonderlijk schilderij ingezonden, getiteld ‘Mensch en dier’, een waarschijnlijk wel symbolisch bedoelde voorstelling van menselijke en dierlijke schedels met venijnige wapens er tusschen. Zoowel de compositie als de schilder-technische behandeling van dit macabere geval zijn zeer knap; de sfeer die er uit spreekt is van een koele objectiviteit, die het schilderij ook in dat opzicht op deze tentoonstelling isoleert.” ¹⁷⁾

Oorlog en de Kultuurkamer
In 1924 was de dissertatie van Tobie Goedewaagen (1895-1980) een van de nieuwe aanwinsten in de Larense O.L.B. Goedewaagen promoveerde met: De logische rechtvaardiging der zedelijkheid bij Fichte, Schelling en Hegel” cum laude aan de Universiteit van Utrecht, waar hij filosofie en Grieks en Latijn studeerde. ¹⁸⁾ Tijdens zijn studie woonde Goedewaagen in Laren.

Naar het voorbeeld van de Duitse ‘Reichskulturkammer’ wordt eind november 1941 een Nederlandse Kultuurkamer ingesteld. De bezetter wil daarmee een stevige greep krijgen op de pers en de kunstenwereld. ¹⁹⁾ Conform de nationaalsocialistische opvattingen is het de taak van de kunstenaar kunst te maken in dienst van het volk. Daarbij staat de klassieke kunstopvatting centraal en worden de moderne uitingen niet gewaardeerd. Abstracte kunst is ‘entartete‘ kunst. Daar heeft het volk niets aan, daar begrijpt het volk niets van.

In 1941 is Goedewaagen op bezoek in Laren en gebruikt hij het middagmaal thuis bij Ed Gerdes aan het Raboes. Zij hebben samen in het kader van hun nieuwe functies een kijkje genomen in de ateliers van Jan Sluyters in Amsterdam en Raoul Hynckes in Blaricum. NSB’er Tobie Goedewaagen is door de bezetter in 1940 aangesteld als secretaris-generaal op het departement van Volksvoorlichting en Kunsten en een jaar later ook als president van de Kultuurkamer. Door een conflict met de NSB raakte hij deze posities in 1943 kwijt. De Kultuurkamer is door Goedewaagen opgezet in de vorm van gilden. Het zijn er zes: 1) Filmgilde; 2) Gilde voor Bouwkunst, Beeldende Kunsten en Kunstambacht; 3) Gilde voor Theater en Dans; 4) Letterengilde; 5)  Muziekgilde en 6) Persgilde. 
Gerdes is de chef van de afdeling beeldende kunsten en kunstnijverheid.

In tegenstelling tot het ontbrekende kunstbeleid in Nederland, omdat de overheid sedert 1850 meende “Kunst is geen regeringszaak”, gaf de bezetter hier wel invulling aan en kwamen er grote budgetten beschikbaar om kunst te kopen en kunstenaars te subsidiëren. Kunstenaars waren verplicht zich aan te melden bij de Kultuurkamer. Deden zij dat niet, dan was het hen verboden hun werk te exposeren of te verkopen via de kunsthandel. Deelnemers van Joodse komaf waren uitgesloten. Aanmelding kon als individu, maar ook collectief via de kunstenaarsverenigingen worden geregeld.

Voor veel kunstenaars een lastige aangelegenheid. Wel of niet aanmelden, wel of niet ‘collaboreren’ met de bezetters. In de crisisjaren was het voor veel kunstenaars moeilijk om voldoende inkomsten uit hun metier te peuren. En nu: “Omdat het regime veel geld in de kunsten stak, kon een meegaande kunstenaar zodoende goed verdienen.” ²⁰⁾

Ook in Laren en Blaricum maken kunstenaars de afweging. Voor ieder individu een persoonlijke afweging waarin veel factoren een rol spelen. Maar als je voor je inkomen en het onderhoud van je gezin afhankelijk bent van het verkopen van je werk, zijn de marges voor afweging smal, en zal aanmelding bij de Kultuurkamer eerder onvermijdelijk dan gewenst zijn.

De Larense kunstenaarsverenigingen gaan door met hun gebruikelijke tentoonstellingen in Hamdorff, al nemen niet meer alle leden deel. Het gaat ook goed met de verkoop. De zomertenttoonstelling van de GSV in 1943 waar 20 leden werk hebben ingezonden, trekt al direct bij de opening veel belangstelling en kopers. In deze tijden kun je beter in kunst investeren dan op de economie van de bezetter vertrouwen. Tot de exposanten behoren o.a.: W. Dooijewaard, Toon de Jong, Willem Knip (hij verkoopt op deze tentoonstelling een monumentaal werk; zie afbeelding), Albert Hulshoff Pol en Willem van Nieuwenhoven. ²¹⁾

Echter, oprichter en voorzitter David Schulman is er niet meer bij. Hij werd in 1942 gedwongen naar Amsterdam te verhuizen ²²⁾ en afgevoerd naar Westerbork, maar wordt na enkele maanden vrijgelaten. Voor zijn vader, de schilder en kunsthandelaar, Lion Schulman (1851-1943), kreeg de verplichte verhuizing naar Amsterdam een treurig vervolg. Via Westerbork werd hij naar concentratiekamp Auschwitz getransporteerd, waar hij op 19 februari 1943 op 91 jarige leeftijd werd vergast door de Nazi’s. ²³⁾

De dochter van Ed Gerdes
In 1945 trouwt Sacha Gerdes (1921-2002) met Marius van Beek (1921-2003). Net als haar vader koos ze voor het kunstenaarsvak, maar niet voor zijn ideologie. Marius van Beek was een beeldhouwer en kunstcriticus, maar in de oorlog vooral een man in het verzet. “Van Beek ontmoette zijn schoonvader (die kort na de bevrijding onder mysterieuze omstandigheden kwam te overlijden) één keer. Bij die gelegenheid, tegen het einde van de oorlog, sprak Gerdes tegen zijn dochter: ‘Als jouw vriend het overleeft ga ik eraan; het is jouw keuze, de een of de ander.” ²⁴⁾

Op 10 mei 1945, vijf dagen nadat het Duitse Leger capituleerde, sterft Ed Gerdes in een Haags ziekenhuis onder mysterieuze omstandigheden. Misschien is hij vermoord. Volgens de officiële verklaring aan de gevolgen van bloedvergiftiging. Postuum werd hij drie jaar later veroordeeld voor collaboratie. Meerdere kunstenaars verklaarden dat Gerdes hen tijdens de oorlog had geholpen. ²⁵⁾

Eén van hen was David Schulman, de joodse schildercollega die Gerdes meer dan 20 jaar goed kende, en na de oorlog verklaarde, dat hij mede door zijn bemoeienis na enkele maanden vrijkwam uit kamp Westerbork. David’s kleinzoon, Jos Lucassen, stelt dat zijn grootvader werd vrijgelaten omdat hij gehuwd was met een niet-joodse vrouw. ²⁶⁾ Misschien heeft Gerdes de autoriteiten met dat argument kunnen overtuigen. 

Goed of fout? Een dramatische geschiedenis
Na de oorlog is er veel commotie over Nederlanders die als NSB’ers collaboreerden met de bezetter. Zeker in de kunstwereld, misschien ook omdat aan kunstenaars een morele en ethische ruggengraat wordt toegedacht door hun kritische blik op wat er in de samenleving gebeurt en de weergave daarvan in hun kunst. Soms hield die opwinding lang aan of dook de ophef plotseling weer op, nadat deze tientallen jaren uit de aandacht was verdwenen. Dat is het geval met de geschiedenis van een uitstekende schilder die vanuit Laren en Blaricum carrière maakte, Henri van de Velde (1896-1969).

In 1937 maakt Van de Velde in opdracht van zakenman Louis van Leeuwen Boomkamp een imposant groot en symbolisch schilderij. Beiden zijn sedert 1933 lid van de NSB en hebben een grote afkeer van het communisme. ²⁷⁾ Van Leeuwen Boomkamp is een vertrouweling van NSB-leider Anton Mussert. ²⁸⁾ Het schilderij wordt in 1939 -zonder titel- tentoongesteld bij Kunstzaal Van Lier in Amsterdam. De joodse Carel van Lier is getrouwd met de zus van Van de Velde en exploiteerde eerder een galerie naast het postkantoor in Laren. ²⁹⁾

Wetenschapper dr. Claartje Wesselink, die deze casus grondig heeft onderzocht voor haar dissertatie ‘Kunstenaars van de Kultuurkamer’, waarop zij in 2014 cum laude promoveerde, schrijft: “Opvallend is dat geen van de bezoekende recensenten in 1939 de ‘nieuwe mens’ voor een missionaris van de nieuwe orde heeft aangezien.” ³⁰⁾

Van Leeuwen Boomkamp schenkt het schilderij in 1940 aan Anton Mussert, die het ophangt in zijn ongetwijfeld omvangrijke kantoor met hoog plafond aan de Utrechtse Maliebaan. Het reusachtige schilderij meet drie bij twee meter. Mussert gebruikt het schilderij vanaf 1942 voor NSB-propaganda door er affiches en ansichtkaarten van te verspreiden. Mussert ziet zichzelf symbolisch als de afgebeelde blonde held en doet het voorkomen alsof hij al in 1933 opdracht heeft gegeven tot het maken van het schilderij. ³¹⁾

Wesselink analyseert diepgaand de symboliek in Van de Velde’s schilderij dat de titel ‘De nieuwe mensch’ heeft gekregen. Zij concludeert dat het schilderij zeker de elementen herbergt die uiting geven aan het nationaalsocialisme. 

Van de Velde bleef lid van de NSB. “Ook de deportatie van zijn zwager Carel van Lier bracht hem niet van de NSB af.” Zijn zuster (Carels echtgenote) schreef een brief aan Gerdes waarin zij smeekte om zijn vrijlating. ³²⁾ Anders dan bij David Schulman volgt geen vrijlating. Carel van Lier overlijdt 15 maart 1945 in werkkamp Hannover-Mühlenberg aan honger en uitputting. ³³⁾ Na de oorlog werd Van de Velde veroordeeld tot gevangenisstraf en mocht hij 10 jaar lang niet exposeren. Zijn zoon Arnold beweert ‘te vuur en te zwaard’ dat het beruchte schilderij geen nationaalsocialistische betekenis draagt. Echter door de kaping door de NSB is het grandioze symbolische schilderij misbruikt voor haar propagandadoeleinden.

Na de oorlog
In de na-oorlogse samenleving, misschien zelfs nog wel tot op de dag van vandaag, speelt de kwestie of een persoon goed of fout was tijdens WO II een rol. In de kunstenaarsverenigingen zullen de leden hebben getreurd om hun Joodse collega’s die zijn omgebracht in de concentratiekampen. Ook zal er door leden onderling zijn gewezen op voormalige NSB’ers, zij die fout waren in de oorlog, leidend tot onderlinge spanningen in de vereniging, in het dorp.

Toch heeft het Kultuurkamerbeleid, bedacht door Tobie Goedewaagen, wonderlijk genoeg gevolg gekregen voor de kunst in Nederland. De regering ging na de oorlog door met het stimuleren van kunst. ³⁴⁾

Noten

1. Streekarchief Gooi en Vecht; Archief VBKLB.
2. RKD. Dossier: https://rkd.nl/nl/explore/artists/record?query=Ed+Gerdes+&start=0
3. https://nl.wikipedia.org/wiki/Ed_Gerdes
4. Huwelijksadvertentie; Laarder Courant De Bel 13-1-1931.
5. Kerkelijke verkiezing; Laarder Courant De Bel 16-12-1930.
6. Ned. Herv. kerk; Laarder Courant De Bel 3-2-1942.
7. Jaarbegroting O.L.B.; Laarder Courant De Bel 1-3-1935.
8. Jaarverslag Plaatselijke schoolcommissie; Laarder Courant De Bel 30-6-1931.
9. Gemeenteraad van Laren; Commissie van toezicht; Laarder Courant De Bel 23-12-1930.
10. Ed Gerdes schildert ir. Mussert; Laarder Courant De Bel 23-1-1934.
11. Nat.Soc. Beweging, aanbieding portret van Ir. Mussert; Laarder Courant De Bel 13-4-1934.
12. De stemming te Laren; De stemming te Blaricum; Laarder Courant De Bel 19-4-1935.
13. Streekarchief Gooi en Vecht; Archief VBKLB. 
14. Schilderkunst; Laarder Courant De Bel 20-12-1938.
15. David Schulman; Laarder Courant De Bel 3-11-1931.
16. Jaarvergadering O.L.B.; Politiek getinte discussies bij de bestuursverkiezing; Laarder Courant De Bel 1-3-1935.
17. Recensie Zomertentoonstelling GSV 1940; Laarder Courant De Bel 7-6-1940.
18. nl.wikipedia.org/wiki/Tobie_Goedewaagen
19. nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandsche_Kultuurkamer
20. Claartje Wesselink; Kunstenaars van de Kultuurkamer; Geschiedenis en herinnering; Prometheus-Bert Bakker 2014; Amsterdam; Blz.60.
21. Zomertentoonstelling Gooische Schildersvereeniging; Laarder Courant De Bel 16-7-1943.
22. Bevolkingsopgaven Laren; Vertrokken; Laarder Courant De Bel 25-9-1942. 
23. nl.wikipedia.org/wiki/Lion_Schulman
24. www.kunstenaarsinoorlogstijd.nl/uncategorized/mijn-favoriete-werk-claartje (Claartje Wesselink) 
25. nl.wikipedia.org/wiki/Ed_Gerdes
26. www.david-schulman.com
27. On the new man; Claartje Wesselink; The Rijksmuseum Bulletin, 60(2), 144-165.
28. Een al te omstreden schilderij; De Volkskrant; 18-12-2010.
29. Advertentie Kunstzaal Carel van Lier; Laarder Courant De Bel; 18-1-1924.
30. Zie noot 20; idem; blz.119.
31. www.tweedewereldoorlog.nl/100voorwerpen/voorwerp/de-nieuwe-mensch 
32. Zie noot 20; idem; blz.127.
33. nl.wikipedia.org/wiki/Carel_van_Lier 
34. Wijbrand Schaap; NSB’er Tobie Goedewaagen en subsidies: de foute grondvester van een goed systeem; 25 april 2013; https://cultureelpersbureau.nl/2013/04/nsber-tobias-goedewaagen-en-subsidies-de-foute-grondvester-van-een-goed-systeem
35. RKD; dossier Henri van de Velde; https://rkd.nl/nl/explore/artists/record?query=Henri+van+de+velde&start=0 
36. www.joodsmonument.nl/nl/page/445968/clarence-van-der-tonge-koster 
37. nl.wikipedia.org/wiki/Baruch_Lopes_de_Leao_Laguna