Het Velser poortje op Vredelaan 25

Als u langs Vredelaan 25 rijdt, het huis van Kik en Marja Thole, kunt u in de voorgevel een bijzonder bouwfragment aanschouwen. De deuromlijsting van de voordeur is het toegangspoortje van een hofstede uit Santpoort met de naam Velser­end. Door dat poortje moet een bekende Nederlander, een historische sport­figuur, vele malen zijn huis zijn binnengegaan. En dan doel ik niet op Kik Thole zelf, die als oud-hockey-international en speler van Laren in de jaren zestig ook enige bekendheid geniet. Wie die sportfiguur uit het verleden dan wel is en vooral over hoe dit poortje in het huis is terechtgekomen, gaat dit artikel. 

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 148 [2019-2]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.

Cees Meijer

Velserend was een 17e-eeuwse buitenplaats, een hofstede, gelegen tegenover de ruïne van Brederode in Santpoort-Zuid. De ruïne is het restant van het kasteel van Willem I van Brederode (1226?-1285). De hofstede was gebouwd door en eigendom van de Haarlemmer Jan Claesz Loo, die Velserend als zijn buitenverblijf gebruikte. De heer Loo was behalve burgemeester van Haarlem ook eigenaar van twee bierbrouwerijen in die stad, Het Scheepje en de De Drie Lelieën. Jan Claesz Loo is te zien op een schilderij van Frans Hals uit 1639, een schutterstuk, als hoofdman van de schutterij St. Jorisdoelen. Loo overleed in 1660. In 1638 laat Loo in de zogenaamde gesneden deurkalf van het poortje naast het jaartal 1638 het wapen van zijn brouwerij De Drie Lelieën aanbrengen. Het poortje is ontworpen in de stijl van de hoog-renaissance met boven de deur in lood gevatte ruitjes. 

Velserend wisselde in de loop van de tijd verschillende malen van eigenaar. Halverwege 19e eeuw krijgt ene Jacobus Johannes Baale uit Zeeland het Velserend in bezit voor de som van f 7180,- (waarde in huidige koopkracht: meer dan 81.000 euro). Baale slaagt erin van de buitenplaats een populaire bestemming voor dagjesmensen te maken, waar concerten en feesten plaatsvinden, met de buitenplaats en de nabijgelegen duingronden en ruïne in ‘prachtige Bengaalsche en Grieksche verlichting’. Het Velserend was toen inmiddels een logement of pension geworden.

Sportman
Het is Maria, de oudste dochter van pensionhouder Jacobus Baale, die in 1872 huwt met de Groningse gymnastiekleraar Johannes Eden. Maria baart op 19 oktober 1873 in Groningen een zoon maar overleeft zelf het kraambed niet. Zij is slechts 24 jaar oud. Haar zoontje Jaap komt dan onder de hoede van grootmoeder Baale op het Velserend en na haar dood wordt de opvoeding van de kleine Jaap voortgezet door zijn tante Jacoba Baale, die getrouwd is met Albert van den Berg. Jaap blijkt net als zijn vader een man met talent voor sport: hij leert schaatsen op de vijver van de ruïne van Brederode. Naast Nederlands eerste schaatskampioen (en wereldkampioen!) wordt Jaap ook een succesvolle wielrenner. Deze sportman is dus zeer vaak ‘Het Velser poortje’ doorgegaan. 

Zijn vader Jan Eden wordt in 1892 eigenaar van Velserend en laat in 1902 Velser­end een grote verbouwing ondergaan. Velserend wordt een voor die tijd modern hotel. Voor het oostelijk deel van de hofstede kwam nieuwbouw in de plaats. Alleen het westelijk gedeelte van de hofstede bleef bestaan en daardoor ook het toegangspoortje uit 1638.
Op 4 januari 1916 verkoopt Jan Eden het hotel Velserend inclusief bijgebouwen en landerijen aan zijn zwager en bedrijfsleider Albert van den Berg voor 27.500 gulden. Hij exploiteert het hotel tot 1921, en dan wordt het perceel eigendom van onroerendgoedmaatschappij Goed Haemstede in Amsterdam. Deze onderneming doet in hetzelfde jaar Velserend over aan Anton Meyer, hotelhouder in Haarlem. In 1931 wordt het hotel eigendom van een aannemer in Amsterdam, die het hotel grondig laat verbouwen.

Brand
In de nacht van 17 op 18 augustus 1933 wordt het restant van het oude herenhuis grotendeels verwoest, de benedenverdieping blijft gespaard maar heeft wel grote waterschade. De brandweer van Santpoort wordt tegengewerkt door een stevige westenwind en het ontbreken van enige verlichting ter plaatse bemoeilijkt ook het bluswerk. Gelukkig worden bewoners en gasten tijdig gewekt en zij worden voor de rest van de nacht tijdelijk ondergebracht in de huizen van artsen van het nabijgelegen Provinciaal Ziekenhuis. De bedrijfsleider van Velserend werd in eerste instantie verdacht van brandstichting, omdat men een ‘natuurlijke’ brandoorzaak niet kon vinden. De man werd gearresteerd maar na enkele dagen weer vrijgelaten, vrij van verdere verdenking. De uitbater van het hotel zet de exploitatie van Velserend door tot 1936.

Naar Laren
De restanten van de oude hofstede Velser­end worden dan gesloopt, en het renaissancepoortje van 1638 werd bewaard. Een tijd lang lag “het heerlijke zeventiende-eeuwse deurtje”, woorden van de katholieke dichter Jos. Alberdingk Thijm (1820-1889), veilig verpakt in een hoekje van de naast gelegen speeltuin. Na verkoop aan een opkoper doet deze het poortje over aan de heer Alphons Huisser in Overveen, die het wilde inmetselen in zijn eigen huis. Daar komt blijkbaar niets van terecht, want Huisser verkoopt het monumentale poortje weer door aan de antiquair F.M. Lizé uit Amsterdam, die het Velser poortje tot toegangsdeur maakt van een villa die hij laat bouwen aan de Vredelaan in Laren.

In 1935 wordt op de plek van het oude herenhuis Velserend een nieuw pand gebouwd, Na nog enige aanpassingen wordt hotel Velserend omgedoopt in hotel Brederode, een naam die verwijst naar de gelijknamige ruïne. Het hotel-restaurant Brederode behoort inmiddels tot het verleden. De horecagelegenheid in Santpoort werd in 1998 gesloten. Alleen de straatnaam Velsenderlaan herinnert nog aan het bestaan van de oude hofstede. 

Het huis op Vredelaan 25 dateert uit 1941 en is gebouwd door de Larense architect P.C. van Uchelen. De oude deuromlijsting van het poortje van hofstede annex hotel Velserend werd met een gereconstrueerd bovenlicht in de voorgevel herplaatst. Daarnaast heeft opdrachtgever en huis­eigenaar Lizé het op de deur voorkomende wapen ook op enkele glasruitjes in het huis laten aanbrengen. Het huis zelf is deels gebouwd van oude stenen die afkomstig zijn van de werf van de Amsterdamse monumentenzorg. 

Marja Thole vertelt dat tot in de jaren negentig soms mensen, die “het Velser­end” van vroeger kenden, naar het poortje kwamen kijken; zij vonden het toch wel jammer dat het poortje nu een voordeur van een Larense villa was geworden in plaats van dat het in Santpoort was gebleven. 

Ongeveer twee jaar geleden kwam bij stevig schuurwerk door schilders een tekst vrij op de bovenbalk van de glaspartij boven de voordeur c.q. het poortje: “genadeloos verwacht” zou er staan. Maar wat het betekent, is niet bekend. Weet u, lezer, misschien waarop dat slaat? 

Recent is het poortje nog grondig en vakkundig gerestaureerd door de Laarder Ben Calis. Er bleek sprake van ernstige houtrot. Niet vreemd natuurlijk voor zo’n eeuwenoude deuromlijsting. Wie bij Kik en Marja Thole op bezoek komt, maakt hoe dan ook een historische entree. 

Bronnen: De Zandpoort, regionaal-historisch tijdschrift, jaargang. 2002, p. 24-27; Sieve Holle, Gisteren… haast onherkenbaar. Velsen toen en thans, jaartal onbekend; J.F.L. de Balbian Verster, De hofstede Velserend en haar vroegere eigenaar, uitgever onbekend; De Tijd 30 april 1934: “Thijms huewelijksreisjen”; Instituut voor Internationale Sociale geschiedenis (IISG): waarde van de gulden/euro. Deels verzameld door en met dank aan Ben van Deursen.