Het gat van Hamdorff

Laren tussen nostalgie en ‘winkelkoorts’ – deel 2

Dit is deel 2 van het artikel over de verwikkelingen rond ‘het gat van Hamdorff’. Het eerste deel verscheen in Kwartaalbericht 158. Het artikel is eerder gepubliceerd in het tijdschrift voor regionale geschiedenis Tussen Vecht en Eem (september 2021). 

Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 159 [2022-1]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen dit kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 9,50 per stuk in de Lindenhoeve en bij Bruna te koop, zolang de voorraad strekt.

Omdat het kabinet had ingezet op de ontwikkeling van grootschalige streekziekenhuizen moest het Larense St. Jansziekenhuis plaatsmaken voor een nieuw ziekenhuis aan de rand van de gemeente, op het terrein van vroegere sanatorium Hoog Laren. Om een nieuw debacle zoals Hamdorff te voorkomen kocht de gemeente Laren zelf het gebouw en terrein van het St. Jansziekenhuis voor bijna drie miljoen gulden. Daarmee was de gemeentelijke inbreng voor de toekomstige bebouwing veilig gesteld. Maar was ook een nieuwe kwestie geboren.

Tekst: Cees Meijer

Er kwam een protestactie onder de Laarders op gang tegen de mogelijke sloop van ‘hun’ ziekenhuis. In de jaren twintig was het St. Jansziekenhuis deels gefinancierd met de kwartjes en dubbeltjes die in huis-aan-huis-collectes bij de Larense bevolking waren opgehaald. De protestactie vond plaats vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen en leidde tot de oprichting van een nieuwe politieke partij, Larens Behoud. Het was een initiatief van de betrokken en kritische Laren-kenner Ernst Wortel; hij werd ook de lijsttrekker. Naast de toekomst van het St. Jans­terrein was de kwestie-Hamdorff het belangrijkste verkiezings­item van de partij. Tot veler verrassing haalde Larens Behoud meteen twee raadszetels (van de vijftien). Toch was dit resultaat niet heel verwonderlijk want de autochtone Laarder had eigenlijk nooit veel op gehad met Hotel Hamdorff maar wel met ‘zijn’ ziekenhuis. Johan van Wijngaarden, raadslid namens Werkers­akkoord, verwoordde dat eens zo: “De gewone man uit Laren kwam niet in Hamdorff en was daar ook niet nodig, want die had toch geen cent te makken. Toen het later economisch slechter ging met het hotel was de gewone Laarder – met stropdas – wel welkom. En toen het nog slechter ging mocht hij zelfs zonder stropdas naar binnen.” 

Een impasse doorbroken
De sluiting van het St. Jansziekenhuis en het gemeentelijke eigendom van gebouw en terrein bood uiteindelijk een uitweg uit de al jaren durende impasse over het vraagstuk van de invulling van ‘het gat van Hamdorff’.

De fractievoorzitters J.C. Sanders (VVD) en G.J.Th. Huijstee (CDA) namen het initiatief voor een persoonlijk onderhoud met Albada Jelgersma. Na enkele ontmoetingen met de Unigro-topman in zijn villa aan de Steenbergen bereikten zij een akkoord met Albada Jelgersma. Zij maakten hem eerst duidelijk dat een supermarkt aan de Brink echt onbestaanbaar was.
“Dat willen we tot elke prijs voorkomen. Die plek te heilig.”
Een supermarkt van maximaal 1000 m² op het St. Jansterrein was wel mogelijk. Voor de supermarkt moest dan een flink deel van de lommerrijke tuin van het ziekenhuis worden prijs gegeven; de winkel zou een plaats krijgen aan de oostelijke zijde van het kermisterrein. We schrijven dan december 1989. 

Ik kan het niet bewijzen maar het lijkt me niet denkbeeldig dat Unigro zijn eigendom van het Hamdorff-terrein als drukmiddel heeft gebruikt om een supermarkt op het St. Jansterrein te realiseren. Je zou zelfs van chantage kunnen spreken, als je kennisneemt van de uitspraak van Albada dat hij inzette op de ontwikkeling van 2000 m² winkeloppervlakte (het vigerende bestemmingsplan stond slechts 600 m² toe) op het Hamdorff-terrein. Deze wens liet hij vergezeld gaan van het dreigement dat hij anders het terrein braak liet liggen. Hoe het ook zij, dit herenakkoord leverde voldoende basis voor onderhandelingen tussen gemeentebestuur en Unigro. Eind 1991 lag er een overeenkomst tussen de gemeente Laren en Unigro over een woon- en winkelcomplex met parkeergarage op het Hamdorffterrein en een supermarkt op het St. Jansterrein. 

Wethouder F. Bierlaagh (PvdA) sprak van: “Een gedetailleerd contract met waterdichte clausules”. In zijn toelichting verklaarde wethouder Bierlaagh dat Unigro pas mocht starten met de bouw van de supermarkt wanneer de eerste etage van het nieuwe Hamdorff was bereikt en daarbij verplicht was de eerste etagevloer na veertien maanden daadwerkelijk klaar te hebben. De gemeente wilde natuurlijk voor alles voorkomen dat de Brink ‘verrijkt’ zou worden met een onvoltooid bouwwerk, terwijl aan het kermisterrein de tweede supermarkt volop in bedrijf was. Kritiek op de vrees voor overbewinkeling wees de wethouder af, want 2200 m² nieuwe detailhandel werd niet toegestaan. Bovendien was de plaats van de supermarkt aan het kermisterrein verreweg te verkiezen boven een supermarkt op het Hamdorffterrein: ‘Je kunt er de auto beter kwijt, want auto en supermarkt zijn een Siamese tweeling.’ Ook vrachtverkeer kon beter uit de weg op het kermisterrein. 

Met de kleinste raadsmeerderheid werd het contract in januari 1992 – een dubbelbesluit over de terreinen van het ziekenhuis en Hamdorff – vervolgens goedgekeurd: PvdA, Werkersakkoord, CDA en Groen Links stemden vóór (acht van de vijftien zetels). De VVD wilde dat de Laarders zich eerst konden uitspreken over de brancheverdeling in het nieuwe Hamdorffcomplex, de invulling van de omgeving en de verkeersafwikkeling. De definitieve goedkeuring werd daarom uitgesteld. 

De burgemeester als ‘redder van Laren’
De totstandkoming van dit ‘dubbelbesluit’ – een actuele term in de jaren tachtig als het ging over de kwestie van de plaatsing van kruisraketten door de NAVO – had na het herenakkoord van 1989 dus bijna twee jaar in beslag genomen. Dat had diverse oorzaken. Vanuit de Larense middenstand klonken vooral grote bezwaren tegen overbewinkeling, een deel van de bevolking wilde geen tweede supermarkt en al helemaal niet op de voorgestelde plek, in de tuin van het ziekenhuis. Ook werd gevreesd voor een toenemende verkeersoverlast in het centrum, een bezwaar waarvan ook burgemeester Hendriks zich tolk maakte. 

In ontmoetingen met de pers toonde de burgemeester zich een fel tegenstander van de overeenkomst met Unigro. Zijn argumenten: overbewinkeling, renteverlies (op het St. Jansterrein, nog minstens twee jaar gemeentelijk eigendom, zolang Unigro niet met de bouwplannen was gestart), te grote verkeersdruk en een onterechte voorkeurspositie van Unigro bij de bouw van de tweede supermarkt. Laren had in de Hamdorff-kwestie nu niet alleen te maken met een verdeelde bevolking en verdeelde gemeenteraad maar ook met een verdeeld college van B&W. 

Opmerkelijk was dat Hendriks een paar jaar eerder nog akkoord was met een grotere uitbreiding van winkeloppervlak op het Hamdorffterrein dan de toegestane 600 m² van het bestemmingsplan. Maar nu voorzag hij grote problemen door teveel verkeer- en parkeerdruk in het dorpscentrum. Hendriks opperde zelfs onteigening van het Hamdorffterrein als alternatief voor het bouwcontract met Unigro. Dit zou de gemeente echter wel 5,5 tot 7,5 miljoen gulden kosten en de procedure zou zeker vijf jaar vergen. Toen in februari 1992 in een verkeers­notitie werd vastgesteld dat een nieuwe supermarkt aan het kermisterrein geen verkeersproblemen veroorzaakte in het centrum, ontstond er grote beroering op het gemeentehuis, want dat ging lijnrecht in tegen de opvatting van Hendriks. Hij noemde de conclusie van de onderzoekers ‘omstreden’. De inhoud van de notitie was volgens de burgemeester in strijd met de feiten:“Het zijn aannames op basis waarvan een conclusie is getrokken.” Hendriks wilde daarom een extern verkeers- en parkeeronderzoek om alle gevolgen van het Hamdorff-project in kaart te brengen. Hij was bovendien kwaad omdat het rapport was uitgelekt. De in het openbaar geuite opvattingen van de burgemeester oogstten veel kritiek. PvdA-fractievoorzitter mevrouw
J. de Ruiter over de burgemeester: “Hij gedraagt zich als ‘een achtste politieke partij’.” Een ander:
“Dat past een benoemd bestuurder niet.”
Maar vanuit de bevolking ontving de burgemeester daarentegen talrijke schriftelijke en mondelinge steunbetuigingen voor zijn duidelijke stellingname. Hendriks was zich als een autonoom lid van het college gaan profileren, als een niet-gekozen raadslid.
Vanuit staatsrechtelijk perspectief een dubieuze positie. De burgemeester legde aan een journalist uit hoe het zover was gekomen. Want 11 juli 1989 zou hij nooit vergeten. Die dag konden Laarders De Gooi- en Eemlander drie uur lang ’s avonds bellen over de vraag of hun dorp verloederde. De telefoon stond roodgloeiend en de emoties liepen ongekend hoog op. Het was een ware uitbarsting van ongenoegen die zich jarenlang had opgekropt. Eindelijk vond dit ongenoegen een uitweg en er was maar één slachtoffer, waarop de Laarders vooral hun gifpijlen richtten, namelijk de burgemeester. Deze werd beschouwd als hoofdverantwoordelijke voor het afbraak- en sloopbeleid, de afzichtelijke nieuwbouw (bijv. het winkelcentrum de Postkoets aan de Klaaskampen). Hendriks was zwaar aangeslagen. Wat moest hij zeggen op kwalificaties als: “Hij is een slappe en ijdele kerel?” Sindsdien stond hij te discussiëren op straat, zo vertelde hij de journalist; “zelfs na kerkbezoek want vluchten in anonimiteit kan in het kleine Laren niet.” In de Hamdorffkwestie zag hij nu een belangrijke rol voor zichzelf weggelegd. Maar aan die rol van ‘redder van Laren’ kleefde ook een gevaar, stelde De Gooi- en Eemlander terecht vast. Als (onpartijdig) burgemeester ging hij te ver door zich op te werpen als een politiek zwaargewicht, die zich tegenover coalitie en wethouders opstelt en hen het ernstige verwijt maakt het dorp te grabbel te gooien en uit te verkopen aan grootgrutter Unigro. 

Een enquête en een actiegroep
De wens van de VVD de bevolking haar mening te laten horen over de problemen rond het gecombineerde Hamdorff/supermarkt-plan kreeg gehoor. Ook omdat op een informatieavond eind februari 1992 een luidruchtige meerderheid zich keerde tegen de komst van een tweede supermarkt en nog meer luxe boetieks, die nog meer verkeer zouden aantrekken. Over het plan werd zelfs gesproken in termen van ‘een moordaanslag op Laren’.

Er verscheen in juni 1992 een informatie- of inspraakkrant onder de bevolking, een uitgave van het gemeentebestuur, waarin nog eens alle aspecten van het Hamdorff/supermarkt-plan de revue passeerden. Maar de krant was wel duidelijk samengesteld vanuit het perspectief van het gemeentebestuur, gezien alleen al de kop van de inspraakkrant: Als we alles zouden herbouwen als het vroeger was, woonden wij in een museum. Alle stemgerechtigde inwoners (ca. 9400) kregen vervolgens een kaart toegestuurd waarop ze over de kwestie hun mening konden geven, die was uitgesplitst in vier punten: de bouwplannen op het Hamdorffterrein, de tweede supermarkt op het St. Jansterrein, de koppeling tussen die beide plannen – het zogeheten dubbelbesluit dus – en de verkeersproblematiek in het dorp. Uiteindelijk reageerde een minderheid van de 3900 Laarders: 71 procent van hen was voorstander van het nieuwe Hamdorffplan, 60 procent voor de tweede supermarkt en 49 procent was voor de koppeling Hamdorff-supermarkt. De rest van de stemmen was ongeldig of blanco. De enquête, georganiseerd door de gemeente, had dus niet aangetoond dat een meerderheid van de bevolking tegen het Hamdorff/supermarktplan was gekant.

Inmiddels was er voorjaar 1992 een actiegroep met de naam Laat Laren Leefbaar Blijven (LLLB) aan het front verschenen. De protestgroep keerde zich tegen het Hamdorff-plan, een tweede supermarkt, de verwachte overbewinkeling en verkeers- en parkeerchaos en de aantasting van het groen. De actiegroep betitelde de gemeentelijke informatiekrant als ‘puur propaganda’. Initiatiefnemers en aanvoerders van LLLB waren de dames Margreet Bruijn en Meta Loeff-Duurland. Ook architect Rutgers, actievoerder van het eerste uur, komen we hier weer tegen. Hij keerde zich met name tegen het voorgestelde bouwplan op het Hamdorffterrein: ‘te groot, te grandioos’. Meer in het algemeen ging het LLLB om het verzet tegen wat zij zagen als de algehele verloedering van het dorpscentrum. Wij willen protesteren tegen de manier waarop hier met het erfgoed van ons dorp wordt omgegaan. Alles wordt beheerst door geld. Het materialisme regeert hier, aldus Margreet Bruijn. De actievoerders waren ervan overtuigd dat het Hamdorffplan de ondergang van het dorp zou worden. We zijn hier al totaal overbewinkeld. Moet je eens zien wat een modezaken voor die 11.000 mensen, voegde zij eraan toe. 

Wekelijkse ingezonden brieven in de Laarder Courant de Bel, pamfletten, een handtekeningenactie (ondertekend door 2700 mensen), voorlichting aan de bevolking op de markt, gesprekken met plaatselijke politici waren zoal de actiemiddelen. Laren Leefbaar had ook de burgemeester aan zijn zijde. Hendriks volhardde nog immer in zijn minderheidsstandpunt in het college van B&W. Natuurlijk was hij vóór bebouwing van het Hamdorffterrein: “Dat gat moet weg.” Maar hij bleef zich verzetten tegen een tweede supermarkt, tegen overbewinkeling en verkeerschaos: We staan voor de keus om Laren nog verder op te stuwen in de vaart der volkeren of om Laren een dorp te laten blijven. Ik kies voor het laatste. Behalve een deel van de bevolking steunden de VVD en Larens Behoud de burgemeester. 

Ten slotte vond op 24 november 1992 de officiële ondertekening van de overeenkomst Gemeente Laren-Unigro bv plaats. Het dubbelbesluit was nu onomkeerbaar. Vervolgens werd het door architect Hoogenberk aangepaste ontwerp van Hamdorff-nieuwe stijl en een ontwerp van de Unigro supermarkt op het St. Jansterrein gepubliceerd en door de raad goedgekeurd. Wethouder Bierlaagh verzekerde dat het hernieuwde Hamdorff weliswaar geen kopie is van het oude hotel, maar “het ademt wel de sfeer”. Het nieuwe complex zou geen hotelfunctie meer hebben, maar bevatte wel winkels, horeca en appartementen. Boven de Unigro-supermarkt zouden eveneens zes appartementen worden gerealiseerd.

Juridische schermutselingen
De laatste schermutselingen vonden plaats voor de rechter. Zowel tegen het bouwplan van de supermarkt als het eerder vastgestelde bestemmingsplan-St.Jansterrein waren de nodige bezwaren ingediend, ook van de zijde van de LLLB. Diverse bezwaarden gingen in beroep bij de afdeling Rechtspraak van de Raad van State. Het beroep tegen de bouw van een tweede supermarkt leed uiteindelijk schipbreuk. 

Maar de weg voor de bouw van de supermarkt was pas vrij, wanneer het gewijzigde bestemmingsplan-Hamdorff was vastgesteld door de gemeenteraad. Immers de overeenkomst met Unigro bepaalde dat het concern pas met de bouw van de supermarkt kon starten als de bouw op het Hamdorffterein de eerste etage had bereikt. Op 24 oktober 1993 ging de gemeenteraad akkoord met de wijziging van het bestemmingsplan-Hamdorff. De stemverhouding was 12 tegen 2 stemmen; alleen Larens Behoud stemde tegen. Niet verwonderlijk want deze partij ontleende immers zijn bestaansrecht aan zijn verzet tegen een supermarkt op het St. Jansterrein. Wat die avond in de raadzaal vooral opviel was een totaal isolement van de burgemeester; hij werd door alle fracties op nauwelijks subtiele wijze berispt voor zijn gedrag zich als een achtste politieke partij in het college en de openbare discussie over de kwestie te hebben opgesteld. 

Met de vaststelling van het Hamdorff-bestemmingsplan leek het einde van de Larense soap in zicht. Maar tegenstanders zoals actiegroep LLLB probeerden via de juridische weg alsnog een stokje voor de plannen te steken. Op 9 mei 1994 diende het administratief beroep tegen het Hamdorff-bestemmingsplan bij Gedeputeerde Staten (GS) van Noord-Holland. Maar GS wees het beroep tegen het plan-Hamdorff af. De bezwaarden gingen vervolgens in beroep bij de Afdeling Rechtspraak van de Raad van State. Op 14 september 1995 deed de hoogste bestuursrechter in Den Haag uitspraak: alle bezwaren waren ongegrond. 

Laatste hobbels
Dat betekende niet dat nu eindelijk de schop de grond in kon om zowel supermarkt als het nieuwe Hamdorffcomplex te realiseren. Het zou nog twee jaar duren voordat de eerste bouwsels boven de grond kwamen. Als parkeerterrein kon het Hamdorffterrein inmiddels ook bijna geen dienst meer doen, omdat het vaak grotendeels onder water lag. De gemeente was zelfs gedwongen om een put te laten aanbrengen voor de noodzakelijke afwatering. Aan de kosten weigerde Unigro mee te betalen tot ontstemming van burgemeester Hendriks. Vervolgens haakte de aangezochte bouwer Hillen en Roosen af. En de provinciale beschikking voor de afvoer van de grond (bij het graven van de bouwput voor de parkeergarage) moest zes weken ter inzage liggen. Burgemeester Hendriks – gedurende de hele Hamdorff-soap bepaald geen vriend van Unigro geworden – probeerde intussen zijn gram te halen jegens Albada Jelgersma. In een publicatie van de Kamer van Koophandel verscheen een interview met Larens eerste burger. De kop boven het interview: ‘Winkelleegstand bedreigt nieuwe Hamdorff’. Unigro op zijn beurt beweerde daarop dat het geen enkel probleem was de elf nieuwe winkels in het complex vol te krijgen. 

De ontknoping 
Maar eindelijk was het dan zo ver: begin 1997 namen de bouwactiviteiten een aanvang met het graven van de bouwput. De officiële start van de bouw moest wachten op het moment dat parkeergarage en fundering gereed waren. Misschien tot veler verrassing was het burgemeester Hendriks zelf die op 24 september 1997 het startsein gaf. Dat Unigro het Hamdorffproject had overgedragen aan vastgoedontwikkelaar MAB had wellicht de burgemeester over de streep getrokken. De burgemeester sprak daarbij uit: De angel in het vlees van Laren, de schandvlek in het hart van het dorp, die achttien jaar lang het centrum op een negatieve manier heeft gedomineerd, wordt gedicht. Deze woorden klonken nogal theatraal maar ze appelleerden ongetwijfeld aan het gevoel van veel Laarders.

Een jaar later, op 22 oktober 1998 was het opnieuw Larens burgemeester die de openingshandeling verrichtte. De Laarder Courant de Bel schreef dat het oordeel van de bevolking over het bouwwerk een positieve draai had gemaakt; de meeste Laarders vonden het complex een aanwinst voor het dorp, zelfs veel van de bezwaarden leken nu toch zeer enthousiast over het imposante nieuwe Hamdorff.In de forumdiscussie die aansluitend plaatsvond in het grand café Hamdorff was ook de Historische Kring Laren vertegenwoordigd door bestuurslid en redacteur Bep (L.B.) Vos, de vroegere rijwielhandelaar aan de Brink. Hij was de enige echte Laarder in het forum en ook de enige die wat op het bouwwerk had aan te merken: Te massief. En waarom moesten er zo nodig van die geschuttorens bij? 

De Hamdorff/supermarkt-kwestie staat symbool voor het conflict tussen grofweg twee stromingen onder de Larense bevolking: die tussen behoud van de oude dorpssfeer (Larens Behoud, LLLB) en de voorstanders van modernisering als opmaat naar een chique winkeldorp voor een publiek met een bovenmodaal inkomen. Misschien werden de laatsten bewust of onbewust meegesleept door de toen al heersende neoliberale tijdgeest, waarin marktwerking en economie leidend waren. Karel Hubert had het in een ingezonden brief over ‘een winkelkoorts’ die bij een groot deel van de bevolking een soort sfeer van ‘dit moeten we stoppen’ opriep: Wat moeten wij in hemelsnaam met zo’n 25 veelal luxe mode- en dameszaakjes in het centrum? Ook het afscheid van het St. Jansziekenhuis, door de autochtone bevolking beschouwd als specifiek Larens erfgoed, speelde een rol. Tekenend is het initiatief van Larens Behoud in 1992 tot heruitgave van de roman De ondergang van een dorp van Ph. van Moerkerken. Op de omslag staat een tekening van een gestutte voorgevel van het St. Jansziekenhuis, dat evenals hotel Hamdorff was vergroeid met het dorp. 

Hoe het ook zij, in de binnentuin van het nieuwe Hamdorff waar vroeger orkestjes en zangers de gasten vermaakten, waar de vermaarde feestavonden van het Hamdorff van eertijds plaatsvonden, blijf het nu voorgoed stil. Daar geldt nu een contractueel vastgelegd terrasverbod omwille van de rust van de appartementsbewoners. Oude tijden keren niet meer weerom… υ

Bronnen: Archief Historische Kring Laren; Laat Laren Leefbaar Blijven, januari-augustus 1992, LLLB; Ben zegt het er het zijne van, juli 1992-september 1993, LLLB; Ben zegt er opnieuw het zijne van, oktober 1993-februari 1998, LLLB. Bovenstaande uitgaven zijn krantenknipsels gebundeld in verzamelingen die door Laat Laren Leefbaar Blijven uitgegeven zijn. Deze uitgaven berusten in de bibliotheek van de Historische Kring Laren. Faxbericht K. Hubert aan E. Albada Jelgersma d.d. 25-10-1993.

Kranten: De Gooi- en Eemlander 1975-1998; De Volkskrant, 8-1-1990 en 1-12-1992; Gooipers 21-12-1978 en 17-4-1980; Het Parool, 28-3-1991; Laarder Courant de Bel 1975-1998; Reformatorisch Dagblad 23-7-1992. Alle krantenartikelen zijn aanwezig in het archief van de Historische Kring Laren.

Literatuur: Lien Heyting, De wereld in een dorp, Amsterdam 1994; Jan P. Koenraads, Laren en zijn schilders, kunstenaars rond Hamdorff, Laren 1986; Michel Majoor, De familie Hamdorff, die voortkwam uit de Eemnesser familie Grootveld, in Historische Kring Eemnes, kwartaalblad, jaargang 34, jaar, p. 170-180; Annejet van der Zijl, Jagtlust, Amsterdam 2012.