De Brink: 250 jaar tussen vernieuwing en behoud (3)
Was er in het vorige deel enig ontluiken van bezoek uit de stad te bemerken, met de komst van de stoomtram kwam er echt de vaart in, hoewel die aanvankelijk nog maar 20 km/uur reed. Laren was rechtstreeks uit Amsterdam te bereiken, wat overigens twee volle uren duurde, of met de trein naar Hilversum en dan verder met de tram. Dit luidt een volgende fase in de ontwikkeling van het dorp in, waar stadse invloeden hun intrede doen. De verkoop van Hotel Hamdorff in 1928 beschouwen we als het einde van deze periode.
De Brink deel 1 • De Brink deel 2 • De Brink deel 3 • De Brink deel 4
Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 138 [2016-4]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.
Jaap Groeneveld
Deel 3: Hamdorff en de stad naar het dorp (1882-1928)
anno 1882 – Gooische Stoomtram ontsluit Laren
Vanuit Amsterdam bereikt de Gooische Stoomtram in 1882 Laren. Tegelijk met het traject Naarden-Laren komt ook de verbinding Hilversum-Laren-Huizen in dienst. Het tramspoor langs de nog smalle weg vanuit Hilversum verenigt zich via een krappe boog en een wissel met het spoor uit de Naarderstraat. Enige bomen aan de zuidkant van de Coeswaard worden gerooid om een boog te maken richting de Rijt, waar een wisselplaats en halteplaats ligt voor Brink 23-25. Tot de komst van het nieuwe station aan de Stationsweg in 1906 fungeert “De Vergulde Postwagen” als ‘’t station van den tram’. Plaatskaarten zijn er te koop en het is in 1888 de ‘stationskoffiekamer’. Jan Hamdorff wordt in een stuk ‘expediënt van de Gooische Stoomtram’ genoemd.
Met de tram komt Albert Neuhuys (1844-1914) in 1882 naar Laren, op aanraden van Josef Israëls (1824-1911). Neuhuys raadt ook Anton Mauve (1838-1888) aan te komen. Deze vestigt er zich in 1885 definitief na drie zomers bij particulieren te hebben gewoond. Neuhuys en Mauve waren al bekend en hun roem trekt weer anderen naar Laren en Blaricum. Zomergasten uit de steden komen in groter getal en buiten wonen komt ook in Laren in zwang. In 1879 waren er 1971 inwoners. Sindsdien zou het tot 1947 alleen maar stijgen: in 1889 nog bescheiden tot 2107, in 1920 5127 en in 1947 10.791.
anno 1884 – Hotel Hamdorff wordt een begrip
In april 1884 opent Johanna Hamdorff-Versteeg het geheel vernieuwde “Hotel Hamdorf (de Vergulde Postwagen)” ‘met een twintigtal ruime logeerkamers’ op huidig adres Brink 10, waarin beneden het later bekende ‘kroegje’ als café dient. Op 14 maart 1884 was zij een hypotheek van f 15.000 aangegaan om de verbouwing te bekostigen. Achter het voorste bestaande gebouw dat in 1861 een huis met zeven kamers was (zie deel 2, KB 137), moet toen de uitbreiding naar achteren zijn gerealiseerd met twee verdiepingen op de plaats van de oude stallingen, wat ook de omvang van hotel met het twintigtal kamers verklaart.
Op 6 maart 1884 brandde het huis op de hoek, waarin Bart Puijl in 1863 zijn manufacturenzaak vestigde, geheel af. Blijkbaar is hij niet in staat de zaak weer op te bouwen, want hij woont in 1887 aan de Zijtak en laat een partij stenen in porties veilen; opbrengst f 71,15. We zien in een advertentie van “Hôtel Hamdorff” uit begin 1887: ‘Om aan de toenemende aanvragen om Kamers te kunnen voldoen, is in het najaar van ’86 ons Hôtel belangrijk uitgebreid door een even sierlijk als comfortabel bijgebouw’. Dit betreft dan het naastgelegen Brink 14-18 op de plek van de afgebrande winkel, dat sindsdien dient als dependance, bekend als “Hotel Garni Hamdorff” tot er in 1923 twee winkels in worden gevestigd met hun woningen. Dit werpt een geheel nieuw licht op wat er in Laren in verscheidene varianten wordt beweerd over deze gebouwen. Johanna Hamdorff-Versteeg heeft hulp van haar kinderen, waaronder de al genoemde Chris en de jongere Jan (1860-1931), die beiden dan als ‘koffiehuiskelner’ staan ingeschreven.
Jan trouwt in 1888 met Martha Maria Buwalda (1851-1908), dochter van de Hilversumse hotelier, kastelein en vervoerder Ane Buwalda van de “Hof van Holland”. Ongetwijfeld een goede keuze om een hotel te helpen bestieren. We hebben zulks eerder gezien en ook Jans zuster Elisabeth trouwde al in 1878 met zwager Nicolaas Buwalda. De stalhouderij bij het hotel, die Chris’ afdeling is, wordt in 1888 verplaatst naar het Zevenend (hoek Barbiersweg) en vervolgens in 1907 opgeheven, want Chris legt zich dan toe op het Stationshotel (nu restaurant “Golden River”). Men mag aannemen dat Martha op de achtergrond de ‘binnendienst’ regelde.
anno 1888 – Gemeentehuis wel of niet op de Brink
In 1888 wordt de eerste steen gelegd voor een nieuw gemeentehuis in plaats van de onbeduidende gemeentesecretarie op de hoek van de Nieuweweg. Overwogen was om het gebouw op de Brink te zetten, maar het gemeentebestuur wil de Brink open houden en koopt daarom de boerderij van de familie Smit tegenover de oude secretarie. Dezelfde reden gold al voor het verwijderen van het brandspuithuisje op de Brink en het weigeren van een abri met ‘telephoonbureau’ voor de Gooische Stoomtram. Wederom een blijk dat de gemeenschap de Brink koestert. Het markante gemeentehuis wordt in 1889 betrokken. Op de plaats van de oude secretarie herbouwt fabrikant Franciscus Aligius Bernardus Münninghoff (geb. 1845 Deventer) de fraaie villa, die hij in ’s-Graveland als “Heuvelhoeve” voor afbraak had gekocht. Hij was in 1874 getrouwd met Margaretha Maria Velthuijsen (geb. 1848 Laren), met wie hij vijf kinderen heeft. Het gezin vertrekt in 1893 uit Laren. De bijgaande ansichtkaart toont hun villa in een even fraai straatbeeld. Het gebouw bestaat nog steeds, maar dan als onderdeel van de winkelpanden ervoor en op de hoek.
anno 1890 – Klein Rome aan de Brink
In 1882 vestigen de zusters Dominicanessen zich al naast de kerk in hun markante klooster (Brink 29, nu “het Brinkhuis”), waar ze een bewaarschool stichten. In 1890 verrijst de Rosaschool voor meisjes er links naast.
Achter deze gebouwen liggen dan nog in de Biezem de gemeentelijke weilanden. In 1903 en 1904 is er veel commotie over de door de gemeenteraad afgesproken koopprijs voor de grond voor de daar te stichten jongensschool. Protestants raadslid Jan Hamdorff, die zelf hoger had geboden om met de grond te kunnen speculeren, wijst Gedeputeerde Staten op de lage prijs waardoor deze haar goedkeuring onthoudt. De kwestie escaleert tot aan de Kroon. Verwijten in anonieme brieven in de krant bestrijden wederzijds belangenverstrengelingen tussen leden van kerkbestuur, respectievelijk een ‘hotelier/speculant’ en hun raadsfuncties.
Een andere briefschrijver wijst op de zeer slechte staat van de oude gemeenteschool, die op afkeuren staat, waar van de 164 leerlingen er 145 rooms zijn. De stichting van een katholieke jongensschool bespaart de gemeente aanzienlijke kosten. De koop gaat uiteindelijk door, want deze school komt er. Op een groot deel van de Biezem ontstaat vervolgens een conglomeraat van katholieke instellingen, het verder gelegen Sint-Jansziekenhuis meegerekend, evenals Johanneshove in ‘de Nieuwe Kuilen’.
anno 1895 – Hamdorff breidt verder uit
Een vaste kern van kunstenaars ontmoet elkaar in ‘het kroegje’, dat hun stamcafé wordt, waar Jan Hamdorff het de kunstenaars naar de zin maakt. Dit gezelschap trekt publiek en dit noodzaakt hem tot het verschaffen van atelierruimte en verdere uitbreiding van het hotel. In 1898 opent hij zijn vernieuwde en vergrote hotel, dat een modieus stempel drukt op die hoek van de Brink. Verschillende jaartallen (1905, 1912 en 1913) worden genoemd met betrekking tot de uitbreiding rechts van het oude hotel en logement, maar drie advertenties in de Telegraaf in juni 1898 met 80 kamers geven de doorslag om deze uitbreiding in dat jaar te dateren. De rijke Amerikaan William Singer (1868-1943) en zijn vrouw Anna logeren hier in 1902 voor het eerst. Reeds voor 1898, maar wel omstreeks 1895, bouwt Jan Hamdorff de dubbele villa Brink 6-8, waarvan hijzelf nummer 8 bewoont. Dit is te zien op een ansichtkaart waarop men de villa ziet, maar niet de aanbouw aan het hotel uit 1898.
anno 1898 – Gedenkplaatsen op de Brink
Het oudste gedenkteken op de Brink is de Wilhelminaboom, die wethouder Hendrik Wz. Pandelaar (1816-1904) op 31 augustus 1898 ter gelegenheid van de inhuldiging van koningin Wilhelmina plant. Ter gelegenheid van dat feest wordt de hele Brink van feestverlichting voorzien. In 1948, bij Wilhelmina’s abdicatie, is het oorspronkelijke hekje herplaatst dat tijdens de oorlog was verwijderd op last van de bezetter. Op 24 mei 1905 viert meester Johannes van Wulfen (1838-1912), bekend om zijn leesmethode “Sprekende Letterbeelden”, zijn gouden jubileum als onderwijzer van de openbare school op de Brink, waarvan hij 42 jaar hoofd is. Hem wordt een ontwerp aangeboden van wat we kennen als “de Van Wulfenbank”. Hij legt de eerste steen. De hardstenen bank van de hand van beeldhouwer Eduard Jacobs (1859-1931) wordt in augustus geplaatst. Van Wulfen is van 1909 tot 1912 raadslid op veler verzoek.Jacobs realiseert ook de “Mauvepomp” die op 18 september 1907 wordt onthuld ter ere van Anton Mauve (1838-1888). De pomp moet als lieu de memoire de spelende jeugd van schoon drinkwater voorzien.
anno 1910 – Kunsttentoonstelling op de Brink
In de vakantiemaand augustus in de jaren 1910 tot en met 1912 houdt de Gooische Schildersclub “De Tien” tentoonstellingen in de “Van Wulfenschool”. In 1913 organiseert Jan Hamdorff een zeer geslaagde “Gooische kunsttentoonstelling met attracties” in drie zalen achter zijn hotel, die daarna jaarlijks herhaald wordt in “Kunstzaal Hamdorff”. Van schilders in geldnood had Jan Hamdorff al vele jaren schilderijen als betaling aangenomen.
anno 1915 – Metamorfose van de Brink
In 1913 wordt de verouderde openbare, zogenaamde “Van Wulfenschool” verlaten nadat in de zomer de nieuwe aan het Schoolpad gereed komt. In 1915 wordt de oude afgebroken, die met veel commotie en eigenlijk tegen ieders zin in op de Brink was gebouwd. Bij de raadsvergadering op 12 december 1914 merkt Jan Hamdorff daarover op: ‘(…) het wordt er prachtig. We krijgen er den boulevard-Van Nispen.’ De grond wordt weer toegevoegd aan de Brink.
anno 1918 – De kermis verdwijnt van de Brink
Het vrijgekomen terrein van de school, voor Hamdorff, biedt enige ruimte voor de kermis. Het verkeer op de straatweg wordt drukker en grote attracties hebben last van de bomen. Hij verschuift richting het bredere Zevenend waar de toenmalige rijksstraatweg geen belemmering vormt. Er worden ook akkers gehuurd. In 1918 koopt de gemeente akkers bij het Zevenend, die nu het kermisterrein vormen. Sindsdien wordt de kermis daar gehouden met een uitloper naar de Sint-Janstraat. Dan kan ook de vermaarde stoomcarrousel van Janvier komen. Het succes van de Larense kermis is te danken aan het feit dat andere omliggende gemeenten de kermissen afschaffen in het kader van een zedelijkheidsoffensief, in het bijzonder Hilversum vanaf 1914.
anno 1925 – Basiliek op de Brink
In 1925 wordt de indrukwekkende Sint-Jansbasiliek ingewijd, die de Waterstaatskerk vervangt. Ook verrijst een nieuwe pastorie. De bouw van een basiliek is uitzonderlijk voor de omvang van Laren, maar manifesteert het belang van de verering van Sint-Jan te Doper voor de katholieke geloofsgemeenschap binnen en buiten Laren, in het bijzonder ook door die van Amsterdam.
anno 1928 – Hamdorff in andere handen
In december 1928 verkoopt Jan Hamdorff zijn hotel aan G. Buurke, die zijn zoon J. Buurke er als manager in plaatst.
Erratum: Helaas zijn een paar onvolkomenheden geslopen in deel 2 (KB 137).
Pag. 13 links: ‘(1811-1815)’ moet zijn ‘(1810-1813)’.
Pag. 14, bijschrift boven: ‘Brink 10’ moet natuurlijk zijn ‘Brink 30’.
Bronnen: Websites: bel.courant.nu, delpher.nl/kranten • Rijksdienst Cultureel Erfgoed: beeldbank met kadastrale kaart Laren sectie B, blad 01, en aanwijzende tafels (OAT) • Streekarchief voor Gooi en Vechtstreek (SAGV): Archieven Dorpsbestuur en Gemeentebestuur Laren.
Literatuur: A.H.F. (Wiet) de Boer, Tijdsbeeld Toen & Nu (1850-2000) – 150 jaar Laren, Laren 2000. • A.H.F. (Wiet) de Boer, Laren van A tot Z – Het dorp van mijn jeugd, Laren 2005. • Bep De Boer, ‘Een borstbeeld en een bank voor Jan Hamdorff’ in: H.C.M. Michielse (red.), De dood van een erfgooier – Honderd plaatsen van herinnering tussen Vecht & Eem, Barneveld 2012. • W.I. Engel, De Gooische Moordenaar, Schoorl 1981. • L. Janssen e.a., Getuigenis op straat – De Larense Sint Janstraditie, Laren 2005. • R. Meyn e.a., Daar reed toen de Gooische – een historische tramrit van Amsterdam naar het Gooi, Hilversum 1996. • A.C.J. de Vrankrijker en G. Smit, Sint Jan – De Sint Jansprocessie van Laren in het Gooi – De ontwikkeling van Sint Jansfeest tot Sacramentsprocessie, Laren 1952. • Verschillende auteurs en artikelen in: Tussen Vecht en Eem, themanummer Laren, 12 (1994) 2. • E. Wortel, Burgemeesters en Raadsleden van de gemeente Laren n.h., Laren 1991.