Flitsen uit 100 jaar Openbare Bibliotheek in Laren en Blaricum
In mijn eerste artikel naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de Openbare Bibliotheek in Laren-Blaricum deed het vroegere hoofd van de Larense bibliotheek Thom Schuitemaker een rake uitspraak: “De bibliotheek beweegt mee met wat in de maatschappij gebeurt.” Tijdens mijn zoektocht in het archief van de bibliotheek en dat van de Historische Kring trof ik veel voorbeelden aan hoe juist die uitspraak wel is. Zowel in positieve als negatieve zin. Ik heb een keuze gemaakt die de Kring-lezers mogelijk zal interesseren.
Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 154 [2020-4]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 4 per stuk in de Lindenhoeve te koop, zolang de voorraad strekt.
Cees Meijer
De ‘leeszaalbeweging’
De stichting van de Openbare Leeszaal en de RK Leeszaal in 1920 was mede geïnspireerd door de ‘leeszaalbeweging’. Deze was rond 1900 onderdeel van een beschavingsoffensief dat door de burgerij over een breed front werd gevoerd. Invoering van de leerplicht, de eerste sociale wetgeving zoals de ongevallenwet en krotopruiming door middel van de woningwet – allemaal in 1901. De komst van woningbouwverenigingen en volksuniversiteiten zijn er ook voorbeelden van. De pioniers van ‘de leeszaalbeweging’, zoals zij hun actie noemden, waren vooral heren uit de wereld van wetenschap en onderwijs, veelal progressief-liberalen of afkomstig uit de gelederen van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij. Het hoogtepunt van deze beweging van ‘volksverheffers’ lag in de periode 1890-1920. De eerste bibliotheken in Nederland stonden in Utrecht (opgericht in 1892) en Dordrecht (1898); in ’t Gooi had Hilversum als eerste gemeente een eigen leeszaal (1908). Zo bezien was het Larens-Blaricumse initiatief tot de oprichting van een leeszaal in 1920 wat aan de late kant.
Maar… een voorganger
Maar wat ontdekte ik in het Archief van de HKL: ‘onze’ 100-jarige bibliotheek heeft een voorganger gehad. Ik vond een catalogus van de ‘r.k. leesbibiotheek St. Jan’, die was gevestigd in het Patronaatsgebouw aan de Eemnesserweg, het huidige rouwcentrum van uitvaaronderneming Van Vuure. De bibliotheek was een initiatief van de RKWV, de Rooms-Katholieke Werkliedenvereniging, één van de vele voorlopers van het FNV. De catalogus dateert van 1916 (!!), druk J. Jonk, Laren en verkrijgbaar voor de prijs van 15 cents. J. Jonk was indertijd de eigenaar van Sancta Maria, een winkel aan het Zevenend die eind 2020 zal gaan sluiten. Leden van de vakvereniging betaalden voor het lenen van een boek half geld d.w.z. 4 cent per week per boek. De pioniers van deze leeszaal kwamen in Laren dus uit een andere hoek dan landelijk het geval was.
Oorlog en bezetting
Een citaat uit het jaarverslag 1944 van de Openbare Leeszaal: BESTUUR. De samenstelling van het bestuur bleef gedurende 1944 onveranderd. Bij het schrijven van dit verslag is bekend dat de heer J. de Leeuw, die zich in een concentratiekamp bevond, is bezweken. Hij was van de oprichting af bestuurslid.
Verboden boeken
Voor de Larense katholieken was de Openbare Leeszaal verboden terrein. Katholieke leeszalen hadden niet voor niets een geestelijke in het bestuur en een eigen R.K. lectuurkeuringsdienst, het IDIL (Inlichtingen Dienst inzake Lectuur) in Tilburg, die de politieke richting en goede zeden bewaakte. IDIL heeft bestaan tot 1970.
In het archief van ‘onze’ bibliotheek kwam ik deze keurig getypte mededeling tegen, bestemd voor de toenmalige directrice van de katholieke leeszaal, mej. J. van Pampus:
Het Aartsbisdom Utrecht
Wij Johannes de Jong door Gods genade en de gunst van de Heilige Stoel Aartsbisschop van Utrecht groeten in den Heer onze geliefde (zuster, dochter) in Christus J.M. van Pampus, ingeschreven in de parochie van Laren.
Wij vertrouwen in den Heer op Uw rechtzinnig geloof, Uw deugdzaamheid, vrijheid en goede zeden, vergunnen U op grond van de bijzondere bevoegdheid Ons door de Heilige Stoel verleend op heden voor drie jaren verboden boeken onder Uw hoede te houden en te lezen, echter onder voorbehoud dat ze niet in andermans handen komen, en die gij op grond van Uw vak bij de hand moet hebben, zolang dit voor u noodzakelijk is met uitzondering van uitgesproken pornografische werken.
Uitgevaardigd,
Gegeven te Utrecht, op 27 december 1950
Nog tot ver in de jaren zestig werd gewaakt voor het behoud van ‘het rechtzinnig geloof, deugdzaamheid en de goede zeden’. Het was in 1968 of daaromtrent. Ik zat inmiddels in de derde of vierde klas gymnasium en was in de afdeling voor volwassenen in de katholieke leeszaal aan de Eemnesserweg op zoek naar een boek van Jan Wolkers. Maar ik kon er geen enkel boek van de schrijver vinden en vroeg er naar bij de bibliothecaresse. Haar antwoord luidde: -“Dat ligt boven, op de zolder”. Daar stond het zogeheten ‘gifkastje’, een aparte boekenkast, bereikbaar via een trap, afgesloten met een hekje. – “Ik wil graag een boek van Wolkers lezen”, antwoordde ik. Zij vroeg mijn leeftijd en op welke school ik zat. Ik kreeg het boek toen toch mee. Ik had het idee dat mij een gunst was verleend. De jaren zestig hadden toen blijkbaar nog niet iedereen bereikt. Hoewel, de boekenlijst van het IDIL werd in elk geval op het R.K. Lyceum in Hilversum toen al niet meer voorgeschreven en gehanteerd in het literatuuronderwijs, terwijl wij in de brugklas (1964-1965) de IDIL-uitgave nog wel hadden moeten aanschaffen.
Het bestuur van ‘de Openbare’ stelde zich vanaf het begin, al in de jaren vóór de oorlog, veel liberaler op. “Criterium is niet of het bestuur het al of niet met de inhoud eens is, en ook of het ons persoonlijk aanstoot geeft, is geen maatstaf”, luidde het antwoord op lezers die een boek ‘te revolutionair voor een Openbare Leeszaal’ vonden of er moeite mee hadden om bepaalde boeken aan ‘jonge meisjes’ uit te lenen.
De Openbare Leeszaal onderhield tijdens de bezetting trouwens wel een goed gevuld ‘gifkastje’. De Duitse autoriteiten hadden een lijst van verboden boeken opgesteld: 20e-eeuwse Engelse en Amerikaanse romans, werken van de psychologen Freud en Adler, boeken over marxisme, boeken van de historici Jan Romein en Johan Huizinga waren niet te leen. Zelfs het jeugdboek Dik Trom stond op de verbodslijst van de Duitsers omdat Dik in het boek onder andere “Leve de Koningin” riep.
Bezuinigingen en contributie
“De Bibliotheek beweegt mee met wat in de maatschappij gebeurt.”, citeerde ik hierboven nogmaals Thom Schuitemaker. Maar wat bijna al die jaren niet veranderde waren bezuinigingen op het bibliotheekwerk. Dat loopt bijna als een rode draad door de geschiedenis van de Larense bibliotheken.
Uit een brief van het bestuur van de Openbare Leeszaal aan de leden in 1934:
Ook voor onze O.L.B. een moeilijke tijd! Steeds drukker bezoek en groter uitleen van boeken, steeds minder financiën omdat overheid en particulieren sterk bezuinigen. Vroeger hoge contributies, nu minimum bijdragen.
De katholieke leeszaal had nog een extra inkomstenbron: een collecte in de zondagsmis. Uit een brief uit 1946 van het kerkbestuur van de St. Jansbasiliek blijkt dat de abt van de Franciscanen in Weert een pater naar Laren zou sturen voor een ‘milddadigheidspreek’. De pater moest de gelovigen de aandacht vestigen op het goede boek en ‘de garantie die door de RK. Leeszaal hiervoor gegeven wordt in tegenstelling tot een neutrale leeszaal, die geen enkele bescherming biedt tegen verkeerde lectuur.’ In alle drie zondagsmissen werd vervolgens gecollecteerd voor ‘onze leeszaal’. Het kerkbestuur merkte in de brief op dat de aan te wijzen pater-predikant wel over het nodige stemgeluid moest beschikken, want de St. Jansbasiliek is een grote kerk met 1500 plaatsen.
De overheid – was het niet het Rijk dan was het wel de gemeente – leek bij voorkeur de bibliotheek te willen korten wanneer er bezuinigd moest worden in de begroting. De bezuinigingen op de rijksuitgaven in de jaren tachtig troffen ook het bibliotheekwerk. Het personeelsbestand van de Larense bibliotheek moest door de bezuinigingsmaatregelen van Den Haag in twee jaar tijd worden teruggebracht van 13 naar 4 banen. Vergeefs ging het bibliotheekbestuur hiertegen in beroep bij de Raad van State. De noodklok werd geluid want de bibliotheek dreigde door de drastische inkrimping niet meer goed haar taken te kunnen uitvoeren. Er werd een handtekeningenacties op touw gezet die door het gemeentebestuur van Laren werd gesteund. Logisch, want het nieuwe bibliotheekgebouw aan de St. Janstraat stond op het punt zijn deuren te openen, op 28 februari 1983.
Protestmars
Toen de gemeente in plaats van het Rijk financieel verantwoordelijk werd voor het bibliotheekwerk werd het er echter niet beter op. In 1991 volgden nieuwe bezuinigingen als gevolg van de nijpende financiële situatie waarin de gemeente Laren verkeerde. De gemeente kortte de subsidie aan de bibliotheek drie jaar achtereen met f. 22.000,-. Dit was een substantieel bedrag, temeer daar de vaste kosten voor huisvesting al bijna 40% van de jaarlijkse uitgaven bedroegen, en daarbij kwam nog een noodzakelijke en kostbare dakrenovatie van het nog geen 10 jaar oude gebouw aan de St. Janstraat.
Het bibliotheekbestuur reageerde hierop met mogelijke sluiting van de jeugdbibliotheek. En dat terwijl juist een uitstekende werkrelatie was opgebouwd met het basis- en voortgezet onderwijs in Laren en Blaricum. Bovendien was maar liefst 80% van de jeugd in onze dorpen lid van de bibliotheek, een percentage dat ruim boven het landelijk gemiddelde van 50% lag. Een grote handtekeningenactie kwam op gang vanuit de basisscholen. Op 27 maart 1991 deden ruim 200 basisschoolleerlingen en hun ouders mee aan een protestmars door het dorp, die werd afgesloten met de aanbieding van een petitie tot handhaving van de jeugdafdeling aan zowel bestuur van de bibliotheek als het gemeentebestuur. De petitie telde duizenden handtekeningen.
Het gemeentebestuur was verbolgen over de actie van de bibliotheek; B en W vonden het ‘een bot middel’ temeer omdat in alle voorgaande gesprekken over bezuinigingsvoorstellen door de bibliotheek nooit over sluiting was gerept. In de reactie van de gemeente wordt nu ook voor ’t eerst gesproken over een voordeliger accommodatie namelijk vestiging van de ‘bieb’ in het gymnastieklokaal van de voormalige Heideveld-mavo. Een afvaardiging van de bibliotheek ging er een kijkje nemen, maar concludeerde meteen dat dit gymlokaal totaal ongeschikt is en dat kosten voor verbouwing en herstel een groot bedrag zullen vergen. Intussen neemt de kritiek op de ‘grote en luxe bibliotheek’ aan de St. Janstraat toe. Uiteindelijk gaat door verschillende financiële meevallers en een extra bijdrage van de gemeente voor dakrenovatie de sluiting van de jeugdafdeling niet door. Wel wordt de bibliotheek voorlopig op dinsdag gesloten i.v.m. bezuinigingen op de personeelsformatie.
Bibliotheek van Laren naar Eemnes?
Dit was één van de voorstellen die de BEL-projectgroep in 2003 deed in het kader van verdergaande samenwerking tussen de drie BEL-gemeenten. De Larense bibliotheek met zijn dure gebouw aan de St. Janstraat zou kunnen opgaan in de bibliotheek van Eemnes. Het bestuur van de bibliotheek protesteerde fel. “Het is van de gekke dat inwoners van Laren en Blaricum allemaal naar het andere eind van Eemnes zouden moeten gaan om de bibliotheek te bezoeken”, reageerde voorzitter Jan van der Mark. Ook Ernst Wortel weerde zich fel in ‘de Bel’. Hij herinnerde er nog eens fijntjes aan dat het Eemnes was die in de jaren tachtig zijn financiële bijdrage aan de Larense bibliotheek introk en het medegebruik van de leeszaal aan de St. Janstraat beëindigde. “Komt de CDA-wethouder straks met het voorstel om de St. Jansprocessie over te doen aan Eemnes? Laarders, ga de barricaden op!”
‘Vrienden van de Openbare Bibliotheek’
Eigenlijk al vanaf de beginjaren van de leeszaal aan de Torenlaan bestaat deze groep donateurs uit ons dorp en buurgemeente Blaricum. De ‘Vrienden’ doen een geldelijke donatie of doen een schenking in natura. Het gaat dan altijd om de aanschaf van extra zaken, die niet tot de kerncollectie behoren; daarvoor is de subsidie bestemd. Voorbeelden? Een gratis kinderboek voor alle kinderen van de basisscholen. In 1990 schonken de Vrienden een grote collectie cd’s, toen nog een betrekkelijk nieuwe informatiedrager.
In het jaarverslag 2007 van de OLB het volgende: De toenemende internationalisering, het wegvallen van de grenzen – niet alleen op economisch gebied – had en heeft ook zijn invloed op de collectie. Naast boeken in de gebruikelijke talen Duits, Engels en Frans, maakte de bibliotheek de uitleen mogelijk van boeken in onder meer Deens, Fins, Bulgaars
en Russisch. Voor de jonge kinderen kwamen
er prentenboeken in het Pools, Tsjechisch en Italiaans.
Zo heeft de Stichting Vrienden in mei 2018 zeven Beebots plus toebehoren gedoneerd aan de bibliotheek. Beebots zijn robots in de vorm van een bij, die met een computer verbonden worden. De Beebots worden gebruikt voor het mediawijsheid-programma ‘Botje Bij’ voor de kinderen uit groep 1 en 2. Bij Botje Bij staat het verband tussen ontluikend programmeren en lezen en het stimuleren van de verbeelding centraal. Met behulp van de Beebot gaan de kinderen aan de slag om aan de hand van opdrachten een route uit te stippelen. Een leuk prentenboek staat hierbij centraal. Scholen kunnen hun klassen voor dit programma inschrijven.
Meer bezoekers en nieuwe functies
Tegenwoordig doet zich al enkele jaren het fenomeen voor dat de uitleningen dalen maar de bezoekerscijfers stijgen. Ook de Larense bibliotheek kent al enige jaren dalende uitleencijfers maar stijgende bezoekersaantallen. Bibliotheken bieden tegenwoordig veel meer diensten dan uitlenen van boeken en andere informatiedragers. Er worden bijvoorbeeld cursussen gegeven in digitale vaardigheden (‘digitale inclusie’). Loketten worden gesloten en mensen moeten het zelf via internet regelen.
Trouwens de bibliothecaresse met haar kaartjesbak is er ook al lang niet meer.
Zelfbediening voor inleveren en uitlenen is ervoor in de plaats gekomen.
Nog steeds is er een hechte samenwerking met basisscholen t.b.v. van leesonderwijs en bevordering van het lezen. Overdag bezoeken jonge kinderen in schoolverband de bibliotheek. Al enkele jaren is er de trend dat scholieren uit het voortgezet onderwijs – vaak samen – de bibliotheek gebruiken als studiezaal. Het leidt minder af en het stimuleert de studie. En dan zijn er nog de tentoonstellingen, van diverse kunstenaars. Dergelijke exposities vonden vanaf de start al plaats in de leeszaal aan de Torenlaan. Kom je op een doordeweekse dag in het Brinkhuis dan kun je niet anders dan constateren dat de bibliotheek geen beter onderdak heeft kunnen vinden dan in een sociaal-cultureel centrum als ‘ons’ Brinkhuis.
Bronnen: 60 jaar boeken in Laren en Blaricum 1920-1980, uitgave Stichting Openbare Bibliotheek Laren-Blaricum; Paul Schneiders, Gooise openbare leeszalen en bibliotheken, in: Tussen Vecht en Eem, jaargang 2019, nr. 3; Archief HKL: diverse documenten en artikelen uit de Gooi – en Eemlander en Laarder Courant “de Bel”; Archief OBL: notulen gemeente Laren 21 mei 1991; diverse bestuursverslagen. Gesprek met Thom Schuitemaker, juni 2019.