In de ban van Sint Jan
Wie, zoals schrijver dezes, vlak vóór de coronaperiode de hoofdstad heeft verlaten en naar Laren is verhuisd, doet er even over vóór hij namen als Brink, Mauve, Singer, Prinsemarij, Klein Vaticaan en Basiliek goed kan plaatsen. Daar komen dan nog Hamdorff, de markt, het Bonte Paard en álle aanduidingen met de naam ‘Sint Jan’ bij.
Foto: Venster op het huidige St. Janterrein met o.a. het ‘hoofdgebouw’ Pastoor Hendrikspark (deel voorgevel Sint Jansziekenhuis), het pendantgebouw, het middengebouw (met paarse deur; inzet), het medisch centrum Sint Jan en de twee-onder-één-kap villa’s.
Dit artikel is afkomstig uit Kwartaalbericht 166 [2023-4]. Leden van de Historische Kring Laren ontvangen het kleurrijke glossy magazine 4 keer per jaar. U kunt hier lid worden. Losse nummers zijn à € 9,50 per stuk in de Lindenhoeve en bij Bruna te koop, zolang de voorraad strekt.
Tekst: Cees de Jong*
Over de ontstaansgeschiedenisvan het Pastoor Hendrikspark en het laantje ‘Onder de Bogen’
Inmiddels weet ik een beetje de weg en ben ik onder de indruk geraakt van een aantal opvallende woonprojecten met historische wortels zoals die de laatste 25 jaar in Laren zijn gerealiseerd.
Zo is onlangs een luxe appartementencomplex ‘La Gare’ op de plek van het voormalig restaurant ‘Golden River’ verschenen. Ooit was het een stationshotel. Dat lag dan ook dicht bij het toenmalige tramstation. Op het grasveldje aan de Burgemeester Van Nispen van Sevenaerstraat, tegenover de voormalige RABO-bank, staat het beeldje van ‘De conducteur’, gemaakt door Joop Steenbeek, als een Lieu de Memoire.
Een evenzeer ‘historisch’ woonproject met bijna 40 eengezinswoningen, gebouwd in 2019 – 2020, is gesitueerd op het terrein van de voormalige houthandel en zagerij Van Dijk en de voormalige bibliotheek. De ‘Kraanbaan’ is hier als beeldbepalend monument (industrieel erfgoed) gehandhaafd en omspant de straat waaraan de nieuwe, deels rietgedekte huizen zijn gelegen. De straat heet nu: Houtzagerij.
En er staat ook weer wat nieuws op stapel, onder de noemer ‘project Nispen’. Op een groot perceel waarbij het voormalige gebouw van de RABO-bank gaat verdwijnen, komen drie kleinschalige gebouwen in een fin de siècle-stijl die herinnert aan het oude postkantoor met torentje. Het gaat om een vorm van historiserend ontwerpen van de hand van architect Hans Vlaardingerbroek, die ook restauratiearchitect en bouwhistoricus is. De bedoeling is de gebouwen optimaal in te voegen, ook de twee geplande nieuwe, geschakelde villa’s in het straatje erachter, te bouwen in boerderijstijl met witte muren en rieten kap, passend in het dorpsgezicht. De villa’s worden echte gezinswoningen; in de drie gebouwen is een tiental appartementen gepland, in grootte variërend.
BEBOUWING ST. JANTERREIN
Van een veel vroegere periode (latere toevoegingen uitgezonderd) dateert het bijzondere, veelomvattende en zeer gevarieerde woonproject dat gerealiseerd is op het zogenoemde St. Janterrein. Daar was met toegang vanaf de Eemnesserweg het R.K. St. Jansziekenhuis gelegen, ingewijd in 1923. Het is gesloten in 1990, na fusies met andere kleinere ziekenhuizen in het Gooi.
Aan het Larense St. Jansziekenhuis bewaren veel Laarders diepe herinneringen, van geboorte tot de dood. Zo vond in dit ziekenhuis soms de zogenaamde nooddoop plaats. Dit bijzondere doopritueel werd toegepast door een van de nonnen/zusters met instemming van de pastoor in geval van complicaties bij geboorte met vrees voor een slechte afloop. Een prominente bewoner van een ruim appartement in het hoofdgebouw wees mij met trots op zijn studeerkamer met hoge ramen, gelegen in de ruimte van de voormalige verloskamer van het ziekenhuis. Wie de sfeer van dit ziekenhuis wil ‘proeven’ met een mooi persoonlijk verhaal kan te rade gaan bij Marijke Hilhorst in haar boekje ‘De vader, de moeder en de tijd’ uit 1999.
Overigens heeft Cees Meijer in het vorige Kwartaalbericht aandacht besteed aan de geschiedenis van het voor Laren in het verleden zo betekenisvolle St. Jansziekenhuis en de uiteindelijke overgang naar het huidige Tergooi MC in Hilversum.
REFERENDUM
Na sluiting van het St. Jansziekenhuis in Laren is het gebouw volledig gerenoveerd en verbouwd tot een tiental comfortabele appartementen. De gemeente had daartoe het ziekenhuisterrein en het daarachter gelegen terrein van een kwekerij in handen gekregen en kreeg zo de regie om ongewenste effecten zoals destijds bij het Hamdorff-terrein te voorkomen. Bijzonder is dat eind 1990 de Larense bevolking via een referendum de mogelijkheid kreeg zich uit te spreken over wat er op het St. Jansterrein zou moeten komen. Dit Larense referendum was een Nederlandse primeur en officieel een ‘raadplegend referendum’. Dat betekent dat de gemeenteraad de uiteindelijke beslissing nam, waarbij de stem van de bevolking zwaar meewoog.
Drie projectontwikkelaars hadden elk twee plan-ideeën ingebracht, een stedelijk plan en een meer dorpsachtig plan, zodat er uiteindelijk zes opties waren. Het referendum werd nipt gewonnen door Johan Matser Projectontwikkeling bv uit Hilversum, en de Larense gemeenteraad volgde de wens van de stemmers door deze partij de opdracht voor het desbetreffende bouwplan te geven en daarmee ook in te stemmen met de ontwerpen van de architecten Snelder enerzijds alsmede Alberts & Van Huut anderzijds.
ZIEKENHUISGEBOUW
In het bouwplan voor het St. Janterrein (gronden ziekenhuis, inclusief tuin en gronden van voormalige kwekerij van Schaapherder en Calis grenzend aan De Jordaan)1 is veel aandacht besteed aan de architectuur en is het bestaande groen, waaronder enkele monumentale eikenbomen, zoveel mogelijk geïntegreerd in het project. Het ziekenhuis is grondig omgevormd. Wel is – om de historie recht te doen – de oorspronkelijke, karakteristieke voorgevel met monumentale entree en overkapping met klokkentorentje in volle glorie in het appartementengebouw opgenomen. Naast dit ‘hoofdgebouw’ met een tiental appartementen is een ‘pendantgebouw’ neergezet, ook wel tweelinggebouw genoemd, met een elftal appartementen (negen 3-kamerappartementen en twee penthouses).
MIDDENGEBOUW & VILLA’S
Een derde appartementengebouw staat in het midden van het terrein en wordt daarom wel ‘middengebouw’ genoemd. Dit gebouw bevat twaalf vrije sectorappartementen en twee penthouses, en eveneens een ondergelegen parkeergarage. In een ring om dit middengebouw heen tot aan de Jordaan en verder aan het laantje ‘Onder de Bogen’ liggen acht vrijstaande en twaalf halve villa’s (twee- onder- één-kap). Overigens was bij de eerste plannen voor deze villa’s sprake van rieten daken, teruggrijpend op de historie/traditie van Laren.
Daarvan is later om financiële en/of veiligheidsredenen (brandgevaar!) afgezien. De uiteindelijke dakbedekking bestond uit bijzondere, strakke, keramische terracotta dakpannen, hetgeen een mediterrane uitstraling geeft. Deze pannen zijn afkomstig van een gespecialiseerde fabriek in Frankrijk, Gilardoni geheten, die intussen failliet is gegaan. Dit maakt eventuele toekomstige dakbedekking toch niet ongewis, want op initiatief van enkele bewoners is een zoektocht ingezet naar alternatieve pannen. Deze zijn in Zuid-Frankrijk gevonden onder de naam Gemeaux Huguenot bij de firma Imerys Toiture vlakbij Toulouse. Bij enkele vrijstaande villa’s zijn in latere jaren de pannendaken in opdracht van individuele huiseigenaren alsnog vervangen door rietbekapping.
JUMBO, VRUCHT HERENAKKOORD
Hoofd- en pendantgebouw zijn ontworpen door architectenbureau Snelder uit Blaricum en het middengebouw tezamen met de hele/halve villa’s door de architecten Alberts & Van Huut. Naast het hoofdgebouw is nog sprake van een stukje ook door Snelder ontworpen laagbouw onder de naam Medisch centrum St. Jan met enkele medische voorzieningen, zoals fysiotherapie-, huisartsenpraktijk en apotheek. Daarboven bevindt zich nog een rij van elf maisonnettes, ruim, maar van bescheidener omvang en aard dan de appartementen in de drie hoge gebouwen.
Achter het gebouw met de maisonnettes ligt supermarkt Jumbo aan het Plein 1945 met enkele daarboven gelegen appartementen. Dat Jumbo juist op deze centrale plek is gesitueerd, vloeide voort uit een ‘herenakkoord’ dat destijds tot stand kwam om een oplossing te bewerkstelligen voor een gerezen probleem in de planvorming voor toekomstige bebouwing van het Hamdorffterrein. Geïnteresseerden wordt verwezen naar Kwartaalberichten 158, 159 en 160 over ‘Het Gat van Hamdorff’. Vooral de in Kwartaalbericht 160 opgenomen brief van oud-wethouder Fok Bierlaagh 2 gaat op dit herenakkoord in.
NIEUWE NAAMGEVINGEN
Zoals reeds eerder vermeld is in het bouwplan voor het St. Janterrein zoveel mogelijk al het bestaande en waardevolle groen geïntegreerd en is een werkelijk parkachtig geheel ontstaan. In de uiteindelijke naamgeving is daarmee rekening gehouden. Zo is pastoor Hendriks, destijds initiatiefnemer tot de bouw van het St. Jansziekenhuis, vernoemd in de adresaanduiding: Pastoor Hendrikspark, en is de adresaanduiding van het laantje ‘Onder de Bogen’ te danken aan de liefdezusters van de congregatie van de heilige Carolus Borromeus uit Maastricht die vanaf 1925 aan het ziekenhuis verbonden waren. Zij verbleven in het Zusterhuis, St. Janhuis geheten, waarover later meer. De Zusters werden ook wel ‘Boogzusters’ genoemd . Hun klooster had in de vorm van een stenen boog verbinding met de St. Servaasbasiliek in Maastricht.
LARENS HART
Nog een latere toevoeging op het St. Janterrein heeft plaatsgevonden in de jaren 2019/2020. Dat gebeurde op een plek waar vroeger het St. Janhuis stond. Na de sluiting van het ziekenhuis heeft dit zusterhuis verschillende bestemmingen gehad en raakte het geleidelijk in verwaarloosde staat. In het perspectief van nieuwe bebouwing werd het in 2017/2018 gesloopt en afgebroken. Het desbetreffende nieuwbouwproject onder de naam ‘Larens Hart’ bevatte twee kleinschalige appartementsgebouwen met elk zes appartementen en een ondergrondse garage. Beide gebouwen zijn in een andere kleur opgetrokken en sluiten goed aan op de omgeving van het park. Het ontwerp is van Eve Architecten uit Nijverdal. De gebouwen zijn overigens gelegen vlakbij het complex Biezemdael (officieel in gebruik genomen op 5 november 1993) dat aan de andere zijde uitkijkt op de achtertuin van Johanneshove en op de hoek ligt van het laantje ‘Onder de Bogen’. Het betreft hier een seniorenflat met 24 huurwoningen waarvoor ook architect Snelder heeft getekend. Het zijn huurwoningen in de sociale woningbouwsector. Het complex valt o.a. op door zijn binnenstraat, compleet met tuintje. Dat in het gehele bouwplan voor het St. Janterrein ook ruimte werd gemaakt voor dit type woningen naast de hoogwaardige appartementen in de hogere gebouwen, droeg bij aan het brede politieke draagvlak voor het plan in de gemeenteraad.
VERSCHIL IN STIJL/ARCHITECTUUR
Hoofd- en nevengebouw en het zogenoemde medisch centrum met zijn bovengelegen maisonnettes zijn, zoals gezegd, ontworpen door architectenbureau Snelder uit Blaricum. De bij deze gebouwen aangebrachte betonconstructies met deels glas bij de terrassen en balkons aan parkzijde geven aan het geheel een monumentaal aanzien. Dat onderscheidt zich van de typische, organische stijl van Alberts & Van Huut die het prominente middengebouw kenmerkt èn de in een ring daaromheen gelegen villa’s (twee onder één kap of apart).
“Het stratenpatroon alsmede de richting van de kavels van de woningen zijn sterk georiënteerd op het hoge middengebouw. De architecten hebben de huizen vormgegeven vanuit hun bekende organische architectuuropvatting, met goed geproportioneerd baksteengebruik, afgewisseld en aangevuld met houten kozijnen en leipannen. Vormen, materialen en detaillering komen uit één totaalvisie voort, waardoor woningen en hoogbouw een grote mate van samenhang vertonen. Door het gebruik van stompe hoeken en flauwe hellingen in de vormgeving van de daken sluit dit plan goed aan bij de bestaande traditionele bebouwing van Laren en voegt het complex zich uitstekend in het dorpsgezicht van Laren.”
Dit citaat is afkomstig uit het Juryrapport van de architectuurprijs Laren 1997. Onder de genomineerden bevonden zich ook de architecten Alberts & Van Huut (zie kader over ‘living architecture’). Je ziet direct de raam- en deurpartijen/boeidelen met afwijkende vormen en het gekozen kleurenpalet (licht- en donkergeel voor de raamkozijnen en paars voor de voor-en tuindeuren en garagedeuren. Wie nu naar die kleuren kijkt, moet vaststellen dat men zich niet of maar matig aan de oorspronkelijke kleuren heeft gehouden en dat in de loop der tijd vooral de kleur paars bij vrijwel alle woningen (het middengebouw uitgezonderd) voor de kleur groen (soms grijs) heeft plaatsgemaakt.
BETEKENIS KLEURENPALET
Het gekozen kleurenpalet is volgens mij echter niet zonder betekenis. Paars als liturgische kleur, zo zegt Wikipedia, staat symbool voor boete, inkeer en voorbereiding. Paus Franciscus bijvoorbeeld draagt de kleur paars in de veertigdagentijd. Paars is een combinatie van het kalme blauw en het krachtige van de kleur rood. Zeker in een dorp als Laren met een vanouds katholieke gemeenschap hebben die liturgische kleuren betekenis. In vroeger tijden was de kleur paars een van de moeilijkste kleuren om aan te maken en te verkrijgen. Om die reden was de kleur paars ook onbetaalbaar voor ‘het gewone volk’ en konden alleen mensen van adel deze kleur voor hun kleding en stoffen gebruiken. Paars straalt luxe en glamour uit. Zo werd prins Charles onlangs als koning gekroond met een paarse kroon! Een andere betekenis die mensen de kleur paars vaak toekennen is spiritualiteit, wijsheid en magie. Dit type betekenis is zeker in verband te brengen met de levensbeschouwing van enkele Larense schilders en hun hang naar theosofie.
Zo was bijvoorbeeld Hart Nibbrig behalve sociaal geëngageerd ook gefascineerd door theosofie en andere spirituele zaken. Hij organiseerde in zijn huis bijeenkomsten waarbij filosofische onderwerpen als ‘reïncarnatie en karma’, ‘gedachtenkracht’ en de ‘filosofie van Steiner’ uitgebreid werden besproken. Zijn huis ‘Olmenhoeve’ was daardoor tot zijn dood in 1915 een cultureel centrum van betekenis. Zijn vrouw Johanna verhuisde na zijn overlijden naar Dorbach bij Bazel, waar Rudolf Steiner een eigen antroposofisch instituut had. Geel is de kleur van de zon(neschijn), de kleur van het licht; de kleur die emoties oproept en vooral positieve connotaties heeft. In de psychologie staat geel voor geluk en vrolijkheid van de geest; symboliseert ook plezier, optimisme, rijkdom en vriendschap.
Met de filosofie achter de kleuren betreden wij intussen een gebied waarop men verder kan fantaseren en speculeren. Niet alles daaromtrent kan evenwel als logisch en aannemelijk worden beschouwd. Niettemin lijkt mij de door A&H voor de desbetreffende woningen en appartementen gekozen combinatie van de kleuren donker/licht geel en paars in relatie tot kleuren in schilderijen van ‘de modernen’ zoals het Singermuseum in Laren die laat zien, van verrassende betekenis. Daarnaast is bekend dat in veel van de schilderijen van Van Gogh geel de hoofdrol speelt. Wel is het zo dat Van Gogh geel bijna altijd combineert met de kleur blauw of paars. Enkele concrete voorbeelden: De Larense schilder Co Breman combineert geel met paars. Zie bijvoorbeeld zijn schilderij ‘De Johanneskerk’ en tevens het schilderij ‘Meisje zittend voor huis (1915). ( bron 3). Het olieverf-doek van Ferdinand Hart Nibbrig ‘Huizen te Vlieland 1902’ (bron 1) ten slotte is frappant door afwisseling van lichtere zon- en schaduwplekken (geeltinten, paars/violet en ook groentinten). Let hier tevens op de rood/oranje-kleurige, strakke dakpannen!
Zo bezien kan men zich haast niet voorstellen dat Alberts & Van Huut geheel los van de hier opgeworpen referenties tot de gekozen kleuren zijn gekomen. Overigens gelden de lichtschilders Hart Nibbrig en Breman volgens Anne van Lienden, conservator van het Singermuseum, “tot op de dag van vandaag als de twee belangrijkste Larense luministen” (bron 3).
De reactie, desgevraagd, van Max van Huut op de hierboven gesuggereerde kleurenconnectie was als volgt: “Gele tinten (kleuren) vormen een mooi contrast met paars, de zogeheten complementaire kleuren van elkaar. Het zijn warme kleuren. Dat de genoemde kleuren paars en geel een relatie hebben met de genoemde Larense schilders mag toevallig worden genoemd. Maar goed, wat is toevallig?”
Hoe dit zij, wat mij betreft is op z’n minst sprake van wat in de filosofie ‘betekenisvol toeval’ wordt genoemd. Kijk nog maar eens naar de genoemde werken van Breman en Hart Nibbrig!
Max van Huut heeft zelf enige tijd in Laren gewoond en dus de atmosfeer en het geestelijk klimaat daar geproefd. Als persoonlijk feit meldde hij mij nog dat twee van zijn kinderen in het St. Jansziekenhuis zijn geboren, hetgeen zijn nog steeds warme betrokkenheid bij zijn creaties in Laren mede kan verklaren.
POËTISCHE OVERPEINZING
In het hierboven beschreven en met foto’s verluchtigde decor ervaren bewoners en voorbijgangers de schoonheid en rust van het Pastoor Hendrikspark en omgeving met zijn sterke verscheidenheid aan appartementsgebouwen, woningen, begroeiing, vormen en kleuren, en horen zij naast vogelgeluiden met een zekere regelmaat ook de klanken van het klokkenspel van de nabije St. Jansbasiliek. Wie daar ‘s avonds wandelt, kan daarbij wegdromen en denken aan die andere – voormalige -‘enclave’ in het Gooi, Walden geheten, waar Frederik van Eeden ooit van zijn liefde getuigde voor de witte waterlelie, in een gedicht uit 1898 (bron 10):
De Waterlelie
Ik heb de witte water-lelie lief,
daar die zoo blank is en zoo stil haar kroon
uitplooit in ’t licht.
Rijzend uit donker-koelen vijvergrond,
heeft zij het licht gevonden en ontsloot
toen blij het gouden hart.
Nu rust zij peinzend op het watervlak
en wenscht niet meer….
KERMIS
Intussen worden de rust en de harmonie die het Pastoor Hendrikspark zo eigen zijn, slechts eens per jaar beperkt onderbroken door de Larense kermis op Plein 1945 waar op vrijdagen de gezellige markt plaats vindt. Maar ook de kermis, als van oorsprong katholiek evenement, heeft zijn eigen charme, kleur, beleving èn beweging, mede dankzij de deze zomer aangeboden attractie ‘Ontvang een Bol van de Mol’. Inderdaad, méér valt er niet te wensen …
‘Living Architecture’
De architecten Ton Alberts (1929 -1999) en Max Van Huut (1947) zijn bekend door hun op antroposofische leest geschoeide organische architectuur.
Het Gasuniegebouw in Groningen (1993) geldt als voorbeeld van organisch bouwen. Ander voorbeeld van eerdere datum (1986) is het intussen voormalige hoofdkantoor van de NMB, later ING, in Amsterdam-Zuidoost, ook wel bekend als ‘het zandkasteel’. Inmiddels heeft de bank dit gebouw, gemeentelijk monument, in 2019 verlaten en is het herontwikkeld om nieuwe functies te herbergen.
Beide gebouwen, Gasuniegebouw en Zandkasteel, zijn iconisch, ook internationaal, voor het werk van Alberts & Van Huut. Men spreekt ook wel van ‘living architecture’ met zijn gebruik van natuurlijke materialen, vormen en kleuren. De organische architectuur heeft tot doel schoonheid en harmonie te creëren die het menselijk welzijn bevorderen.
Laren kent nog een andere creatie van Alberts en Van Huut: namelijk de Stichtse Hof, centrum voor ouderenzorg, specifiek dementie betreffende, aan de Naarderstraat. De nieuwbouw van dit centrum door A&H vond plaats in 1998/99. Laren mag blij zijn over bouwsels, zoals hierboven genoemd, te beschikken die zoveel stijl en allure uitstralen en niet alleen bijzonder zijn qua vorm maar ook qua kleur en woonbeleving.
Verwantschap in stijl over de grens valt onder meer te ontdekken met de Vlaamse organische architectuur van bureau Stragis; zie bijvoorbeeld het gebouw van ‘De Vrije School De Sterrendaalders’ in Lier (1990-1996) (bron 4, pag. 136). Een uitgesproken buitenlandse vertegenwoordiger van de living architecture is de Spaanse architect Antoni Gaudi. Hij bracht de beroemde Basiliek Sagrada Familia in Barcelona echt tot leven.
Hier kan niet onvermeld blijven dat er een zeefdruk bestaat van de niet organische maar neogotische St. Jansbasiliek in Laren (bouwjaar 1924) van de hand van de schilder Paul de Lussanet, uitgebracht in 100 exemplaren, waarvan de opbrengst destijds ten goede kwam aan het nieuwe orgel van de basiliek. De Lussanet, ooit in Laren en nu weer helemaal terug van weggeweest (Parijs etc.), moet de Sagrada Familia van Gaudi gezien hebben vóór hij in 1999 met zwierige hand de St. Jansbasiliek in veelkleurig en ‘living’ beeld bracht.
Max van Huut zei eens in een interview, ingaande op de essentie van organische stijlvormen: “Als je in één rechte lijn langs een kanaal loopt, is dat doodsaai. Als je wandelt langs een rivier met z’n meanderingen voel je het leven”.
Dat is inderdaad wat mensen inspireert.
Met dank aan: Fok Bierlaagh, Jan Rudolph de Lorm, museumdirecteur Singer Laren, en architect Max van Huut voor hun onderscheiden inhoudelijke ondersteuning en aan de volgende ‘parkinformanten’ voor hún informatie: Mevr. M. Beekman, Ria v.d Berg, Paul ten Feld, Marcel Karssens, A. Krijgsman, Carla Los-Vlasman, Carla Rikmans-Wesselink, Nico Wegter, en Wijnkoperij ‘de Gouden Ton’.
*) Cees de Jong is Larinees sinds najaar 2019 en woont samen met zijn vrouw met genoegen aan het Pastoor Hendrikspark. Hij is in 1942 geboren te Hilversum, studeerde Nederlands recht en bestuurskunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en woonde daar bijna 60 jaar. Vervulde beleidsfuncties in het bredere hoger (beroeps)onderwijs in Utrecht respectievelijk Den Haag; de laatste jaren als senior beleidsadviseur bij de Vereniging van Hogescholen en de NVAO (Nederlands Vlaamse Accreditatieorganisatie voor het hoger onderwijs). Is liefhebber van poëzie, speelt piano en zo nu dan op een kerkorgel.
Noten:
- Mevr. Calis had destijds een bloemenwinkel in het huidige pand van de Wijnkoperij ‘de Gouden Ton’.
- Fok Bierlaagh was sociaal-democratisch wethouder van de gemeente Laren van 1990-1994 en legde ook de eerste steen voor het tot appartementen omgevormde St. Jansziekenhuis, nu hoofdgebouw van het PH-park.
Bronnen Larense schilders:
- Boek ‘Ferdinand Hart Nibbrig 1866-1915’ door Dominique Colen en Denise Willemstein (Uitg. Waanders/Singermuseum).
- Boek ‘Schilders van Laren’ door Carole Denninger-Schreuder (Uitg. THOTH, 2003).
- Boek ’Sluijters en de Modernen’ (Uitg. Singer Laren, 2022).
Architectuurbronnen:
- ‘Organische architectuur, mens en natuur als inspiratiebron voor het bouwen.’ Door Pieter van der Ree. ISBN 90 6038 484 9.
- ‘Een organisch bouwwerk, architectuur en spiritualiteit’ door Ton Alberts.
ISBN 90 215 1631.
Bronnen woonprojecten:
- Woningnieuws uit Gooi- en Eemlander rond 1990.
- Nummers Koophuiskrant van Christiaan Smit Makelaars uit 1990/’91.
- Woonbode van 18 april 1989.
- Magazine Voorma en Walch Makelaars in het Gooi, juni/juli 2023, o.a. over ‘project Nispen’.
Poëziebron:
- Gedichtenbundel ‘Van de passieloze lelie’ (1901), Frederik van Eeden; gedicht ‘De Waterlelie’ staat in de éérste periode, ‘Intrede’ .